Алесь Пашкевіч - Круг

А ў адказ – на іх толькі ўзмоцнілі ціск, найбольш актыўнічалі тыя, хто вышэй тога «дыр-дыр-дыр» не маглі ўзьняцца. Дый ня ўмелі…

14 лістапада 1926 года ў Менску распачалася Акадэмічная канферэнцыя па рэформе беларускага правапісу. Былі даклады, была гаворка – і пра мову, і пра літаратуру. І літаратура загаварыла – і пра сябе, і пра жыцьцё. Сярод дэлегатаў распаўсюджваўся машынапіс незвычайнага вершу; менчукі, прачытаўшы, насьцярожана маўчалі, замежныя ж госьці з цікавасьцю прасілі перапісаць…

Вечарам у гатэльным нумары кіраўнік беларускага таварыства ў Латвіі Езавітаў даў Ластоўскаму прачытаць той верш, які меў назву «На ўшанаваньне новага падзелу беларускай зямлі»:

Пад вершам стаяла дата – 29 верасьня 1926 году – і псеўданім: Янка Крывічанін.

Ластоўскі перачытаў уважліва – і спытаў крыху зьніякавела:

– Дзе ўзяў?

– Меў нечаканыя запросіны на абед ад Гартнага. Там і далі перапісаць... Кажуць, ужо з тыдзень па Менску гэты верш ходзіць.

Ластоўскі сеў на ложак, склаў рукі – далоньмі адна да адной, памаўчаў, затым ціха сказаў:

– Гэты верш і я ўжо чытаў, яшчэ раніцай. Верш – як стогн, выбалены... Гэта не падробка, і мне падаецца, я ведаю яго аўтара.

– То скажы, каму паціснуць руку?

– Гэтымі днямі яго штось не відно было...

У прадапошні дзень працы канферэнцыі, 20 лістапада, пасьля агучваньня рэзалюцыі абвесьцілі перапынак. Тады яны і сустрэліся – дужы высачун з каротка падстрыжанымі валасамі, блакітнымі вачыма й строгімі брывамі і колішні прэм’ер-міністр Беларускай Народнай Рэспублікі, пісьменьнік і выдавец Вацлаў Ластоўскі, які пра тога высачуна ўжо шмат чуў і рэцэнзаваў у друку ягоныя кнігі.

– Дык вось ты які, Дуб-Дубоўка?! – ці спытаў, ці падзівіўся ён.

Парукаліся, і Ластоўскі ўважліва агледзеў Дубоўку: галава крыху набок (нібыта саромеўся свайго росту), погляд адкрыты, але з адбіткам якойсьці таямніцы...

Яны выйшлі на вуліцу, і там Ластоўскі прызнаўся, што завочна ўжо даўно ведае Уладзімера – яшчэ па віленскім часопісе «Маладое Жыцьцё». Распытаў пра клопаты ў Маскве, памаўчаў – і нарэшце прызнаўся:

– Мяне ўразіў некалі твой верш «Малітва ўцекача»… А тут, у Менску, далі прачытаць «На ўшанаваньне новага падзелу...» Янкі Крывічаніна... І хачу я... – Ластоўскі зноў сьціх, уважліва зазірнуў Дубоўку ў вочы. – Хачу, як рэдактар «Крывічаніна» і «Крывіча»... як няштатны пасланец Крывіі паціснуць Янку Крывічаніну руку, – і бадзёра працягнуў суразмоўцу сваю пяцярню.

Дубоўка таксама ўважліва ўгледзеўся ў Ластоўскага, затым абодва ўсьміхнуліся, і старэйшы абняў малодшага... (А верш, назваўшы па першым радку – «За ўсе краі, за ўсе народы сьвету…», перадрукаваў Езавітаў – у першым нумары віленскай «Беларускай Культуры» за 1927 год – са сваім допісам: «...гэты верш адбіваець праўдзівыя настроі і думкі беларускага народу, у нетрах якога накіпаець пратэст проціў камісарскіх гвалтаў...».)

А калі Дубоўка з Пушчам пасьля канферэнцыі сядзелі ў рэстарацыі – за вішнёвай аксамітнай шырмай – і ўжо дапівалі моцную каву, зусім побач, за сьпіной, пачуўся знаёмы гарэзны сьмех.

Дубоўка вызірнуў у шчыліну паміж сьцяной і шырмай – Наля какетнічае ў вясёлай кампаніі: хтось у касьцюме з тройкай, пэўна, камсамольскі ці партыйны службовец (іх ён пазнаваў беспамылкова), праваруч ад яе – Алесь Дудар, якому даўно па-мужчынску хацелася набіць морду, і Александровіч – эх, Андрюша-Вырви глаз, налетай, рабочий класс!..

– Ого! – Дубоўка ажно скалануўся. Заклаў за вуха цыгарэту – і да суседняй кампаніі. Імпэтна падсеў на нібыта адмыслова для яго пакінуты стул, па-заліхвацку закінуў нагу на нагу, прывітаўся. – Мне гэта… Не дае, шаноўныя таварышы, спакою адно пытаньне… – Гарэзьліва падпаліў цыгарэту, пусьціў на стол доўгі струмень дыму. – Што ўсё ж зьявілася першым: слова ці тое, што за ім разумеецца? – Заўважыў, як усе зьнерухомелі, чакаючы працягу. – Вось… Так і знаў, што ня ведаеце. А пачытаеш такіх шчанюкоў, – і кіўнуў на Дудара, затым – на Александровіча, – падумаеш, што напачатку і ня слова, а гаўканьне было. – І ўстаў, як нічога ня здарылася, ступіў колькі крокаў да шырмы, затым рэзка крутнуўся: – Ах, во… Забыў. Калі на дуэль захочаце запрасіць, я да вашых паслуг. У Менску буду яшчэ з тыдзень.