Анатоль Бутэвіч - Адвечны покліч Радзімы

Гусоўскі ствараў паэму на лацінскай мове, далёка ад беларускіх краявідаў -- “на зямлі апенінскай”. Паэту пашэнціла паблукаць па свеце, пабачыць чужыя краіны, пазнаёміцца з іншымі народамі. Але ўражанні аб дамашнім былі такой моцы, што ён пакляўся: “Я прысягаю: заўжды, да апошняга слова пець толькі праўду”. Таму паэма моцна дыхае настальгіяй па родным, дарагім і незабыўным. Бо як бы ні было добра сярод чужых людзей, а свая зямелька жыла ў душы сапраўднай песняй.

Першым памкненнем Гусоўскага было паказаць моц, сілу і прыгажосць беларускага зубра. Але для сапраўднага майстра гэтага аказалася мала. Аповяд перарос у хваласпеў роднаму краю, яго прыродзе, людзям і ўладарам. Шмат у паэме аўтабіяграфічнага. З тэксту бачна, што Гусоўскі належаў да адважных і спрытных паляўнічых і таму “налаўчыўся распісвацца лукам”. А “ўмельства сваё праявіць і ў пісьменстве прыгожым” вырашыў дзеля таго, каб распавесці пра справы і дзеі на землях Вялікага княства. Ён меў на гэта і права – як мастак слова, і падставы – “край свой (цяпер ужо ўласнасць Кароны) калісьці я перамераў уздоўжкі і ўпоперак пешшу”. І спрыт свой пераняў ад старэйшых -- “змалку ад бацькі вучыўся”. Ды яшчэ, вядомая рэч, спасцігаў мудрасць чалавечую, назапашаную іншымі.

Дык чаму ж гэткаму абазнанаму ўлюбёнцу ў свой край і ў сваіх людзей было не ўзяцца за справу летапісання іхніх жыццёвых варункаў і вызначэння лёсу і месца Вялікага княства на гістарычных еўрапейскіх скрыжаваннях? З вартай бацькаўшчыны ўзнёсласцю і ўзрушанасцю выспеўвае ён моц, прыгажосць, непаўторнасць адзінага на свеце роднага краю. “Песня пра зубра” першы буйны рэалістычны і эпічны твор пра нашу краіну.

А хто ж ён сам – Мікола Гусоўскі? Паэт? Паляўнічы? Дыпламат? І тое, і другое, і трэцяе. Нарадзіўся ў 1470-я гады, верагодна, у в. Уса альбо Усава ў цэнтральнай Беларусі, у сям’і лоўчага. Памёр каля 1533 года ў Польшчы. У сталыя гады нёс службу пры двары свайго мецэната плоцкага біскупа Эразма Вітэлія, які ў 1492—99 гадах меў пасаду сакратара велікакняскай канцылярыі ў стольнай Вільні.

У 1518 годзе разам з пасольствам Вялікага княства і Польшчы Гусоўскі выправіўся да Папы Льва Х у Рым, дзе прабыў пяць гадоў. Менавіта тут ён напісаў “Песню пра зубра” і 11 вершаў. Першы паэтычны зборнік з гэтымі творамі выйшаў у тагачаснай польскай сталіцы Кракаве ў 1523 годзе. Да беларусаў жа выдатны твор дайшоў толькі праз 444 гады. У 1967 годзе ўпершыню на беларускую мову паэму пераўвасобіў выдатны перакладчык многіх класічных твораў Язэп Семяжон.

Як сапраўдны патрыёт зямлі, як дасканалы мастак, Мікола Гусоўскі пісаў свой твор памяццю сэрца. Вобраз магутнага звера, які захаваўся толькі ў спаконвечных беларускіх пушчах, аўтару патрэбен, каб гэтак жа годна ўзвысіць і ўславіць сапраўднага гаспадара тутэйшай зямлі – Вітаўта Вялікага. Гэты еўрапейскага масштабу валадар кіраваў магутнай дзяржавай за 100 гадоў да напісання паэмы. Ды справы ягоныя мелі такую вагу і значнасць, што з часам зусім не прыцьмелі, а набылі яшчэ большы розгалас.

Нездарма ”княжанне Вітаўта лічаць усе летапісцы росквітам княства Літоўскага, нашага краю, і называюць той век залатым…” І не столькі ад вайсковых спраў і паходаў пайшла слава пра Вітаўта, а найперш ад ягонага клопату пра духоўнае ўзвышэнне чалавека. Гэты магутны дзяржаўца і разумны гаспадарнік “перад багаццем і шчасцем зямным пастаянна ставіў багацце духоўнае – злата дзяржавы”.

Зусім апраўдана і справядліва “славу і ўхвалу вялікаму князю аддаў” Мікола Гусоўскі. А разам з ім і ўсім тым, хто дбаў, дбае і дбацьме пра сваіх людзей і свой край, пра роўны і варты яго дзяржаўны пасад між народамі. І гэты край Мікола Гусоўскі назваў коратка і выключна дакладна -- краем, “дзе пачатак пачаткаў сэнсу жыцця і пачуцця святога – радзіма”.

Паэт рэзка выступаў супраць усяго ненатуральнага, звыродлівага, прыкрага, што здаралася на велікакняскіх землях, супраць чалавечага неразумення і непаразумення. Таму і біў “у сваё звонкае слова”, узбройваў “народы супраць разбою”, супраць тых, “чыёю злачыннай рукою губяцца сувязі братнія”, каго “непакоіць… сверб панавання”. Таму і ўзвышаў сваё гучнае слова супраць тых, “хто вострыць мячы пастаянна… на суседа”, супраць братазабойства, грызні, міжусобных войнаў, бо “б’юцца князі-ваяводы, а стогнуць народы”. Усхваляваныя радкі прысвячае аўтар асуджэнню гэткіх разбояў, бо разумее і ўсёй сваёй паэмай адказвае: плён мае дабро, пасеянае ў душах людзей, яно і праз вякі прарастае дабрынёй, спрыяннем, годнасцю, што ўзвышае чалавека ў чалавеку.