Георгій Валкавыцкі - У каменным крузе

— Bald Krieg zu Ende.

Пацук, калі выходзіў з ролі цівуна і ўглыбляўся ў сваю працу, быў нармальнай чалавекападобнай асобінай; весялеў, і авалодвала ім цяга да песні. Звычайна, спяваў пад нос папулярны куплет:

Geht alles vorüber,

Geht alles vorbei...34

Практычна гэтымі двума радкамі і вычэрпвалася ягонае песеннае майстэрства, бо канчаў песню неўразумелым:

Na na-na na na-na

Na na-na na-na...

І так гнаў час, круг за кругам, аж да знямогі. Сярод немцаў Рудзі слыў нават веселуном. Прыходзіў на працу напаўсонны, у апошнюю хвіліну. Матляў камэрадам рытуальнае, на паўзмах рукі, „Гайлітля” і, набраўшы ў ноздры цэхавага паветра, пачынаў круціць сваю катрынку.

Толькі аднойчы спазніўся. Увайшоў у цэх непераапрануты, увесь у чорным, з выцягнутым ад болю тварам. Перагаварыў з майстрам і пайшоў у раздзявалку.

— Што здарылася? — пытаю ў набліжанага да майстра падмятайлы-француза.

— Sohn kaputt!35 — адказвае.

Загінуў недзе пад Курскам. Вярнуўся Рудзі, ужо ў рабочай вопратцы, разлажыў інструмент, узяўся за працу. Настаўляю вушы. І што чую?

Geht alles vorüber...

І абрываецца песня. Вярнулася памяць.

Больш я не страшыў Пацука адплатай. Балазе, у ягоных чалавечых пачатках адкрыў абнадзейлівую слабінку. Рудзі — заядлы курэц, а картак на тытунь не хапае. А ў мяне бацькаў самасад чакае карыснага рэйтынгу. Што, калі падсілкую ім Пацука? І я, у чарговы прыступ Пацуковай амнезіі, сыпнуў яму пад вочы дробку прагнага ласунку. Пацук набіў самасадам трубку і, зацягнуўшыся белавежскім дымком, ухваліў:

— Gut Tabak!36

А я ўспрымаю:

— Scheisse Arbeit! Гуляй!

У час „шайсавых” прагулак — і пераліў я сваю нянавісць з Пацука на карычневых тхароў. Буравата-жоўтую форму насіла фабрычная стража. На гэту погань не было сродка. Найлепшы — зашыцца ў непралазную нару. І мы з Міхасём Харкевічам знайшлі, як нам здавалася, такое месца — на даху фабрыкі. Прабіраліся ў схованку праз цёмную вертыкальную бездань, па нейкіх дзівосных выступах, уладкоўваліся пад комінам і давалі храпака. Ды карычневыя тхары і там нас вынюхалі. Шчасце, наша чуццё падказвала трымацца коміна: калі па сонных целах загулялі паліцэйскія палкі, мы не паспадалі з даху і праз апраметную вертыкаль цэлымі эвакуіраваліся ўніз.

Прыдатным сховішчам з’яўлялася аўсляндэрская прыбіральня, ды ў ёй занадта „пахла” — тут вытрымлівалі самыя вынослівыя. Іншая справа — нямецкі Klosett37: беленькія адзіночкі з унутранымі зашчапкамі, чысціня, камфорт! Аднойчы Міхась, куды спрытнейшы за мяне, апанаваў мару, пранік у запаветную кабіну, зашчапіўся, асядлаў ракавіну... і заснуў. Прачнуўся сярод ночы і не адважыўся выйсці. Так і кляваў у пастцы да дзённай змены.

Вясной сорак чацвёртага спынілася ўсялякая сувязь з домам, набліжаўся фронт. Пацук, не атрымаўшы належнай нікацінавай дозы, пачаў раздражняцца. Урэшце сталі мы аднадумцамі.

Склаўшаеся становішча ацэньваў ён з пазіцыі наплявізму:

— Alles Scheisse!38

Пад занавес нашу брыгаду ўзмоцніў яшчэ адзін немец, Фішэр, былы тэльманавец. Але ён, адбыўшы належнае (10 год), замкнуўся ў самотніцкай крэпасці: ніякіх меркаванняў ад яго не чакай.

Капітуляцыя Італіі выкінула на балтыйскае ўзбярэжжа хвалю макароннікаў. Новае! У працягу адной ночы таварышы па зброі пераўвасобіліся ў ваеннапалонных. Мога іх у нас. У дзіўных капелюшах, насцярожаныя, звышруплівыя. Асаджваем іх:

— Piano, piano, Italiano!39

Наступная хваля хлынула з другога боку: фабрыку запрудзілі рыжскія яўрэі. Жудасная карціна. У паласатым адзенні, адны косці і скура, нечалавекападобныя. Пад стражай вермахта, але б’юць свае, паласатыя — драўлянымі паліцамі, б’юць па чым папала, асабліва, як прывязуць каністры з баландою.

А ў задымленай і смуроднай аўсляндэрскай прыбіральні эстрадны канцэрт. Выступае жывы шкілет, іграе на губным гармоніку „Мястэчка Бэлз”. Гэту песню пра любоў да роднай хаты не раз чуў я перад вайною па радыё ў выкананні варшаўскіх віртуозаў. Але ніхто яе не выконваў у такім натхненні. Відаць, і наш музыка быў выдатным майстрам. Уклаў у песню ўвесь свой талент, усю сваю душу. Развітваўся з роднымі мясцінамі назаўсёды, і перадаваў нам свой боль і жаль.

Сёння ўва мне кранальнае „Мястэчка Бэлз” невядомага рыжскага яўрэя злілося з незабыўнай Робсанавай „Місісіпі”.

26 студзеня 1945. Эвакуіравалі савецкіх ваеннапалонных. Апусцела фабрыка. Ніхто не працуе. Немцы, як аглушаныя, сноўдаюцца з кутка ў куток. У кожную хвіліну ў горад могуць увайсці рускія.

27 студзеня. Майстар прыйшоў у цэх з ранцам, да якога падвесіў запасныя чаравікі. Немцы ў чаканні. Як толькі завыюць сірэны, пакінуць горад. А ты, Жорж, чаго тырчыш тут? Вышмыгнуў на вуліцу. На Lawsker Allee танкі, самаходы, фуры, гарматы, зняможаныя ваякі — пагубілі аўтаматы, шынялі, шапкі. Забінтаваны прадукт чалавечага шаленства плыве на Пілау.