Георгій Валкавыцкі - У каменным крузе

Рана, чытач, цешыцца. Лагерфюрэр, нягледзячы на сваю дабрату, усё-такі адправіць мяне (праўда, праз некалькі месяцаў) за калючы дрот. Праўда, не ў Штутгоф (ужо адпала такая магчымасць), а ў лагер працы строгага рэжыму. Інакш гаворачы, у Штутгоф, толькі без газавых камер. І я хапіў сваю порцыю заслужана. Не нашу да нікога жалю.

Мая тэатральная кар’ера скончылася з пшыкам. Такі лёс чакаў і футбольную мрою. Матч зборных Польшчы і Францыі развеяла нечаканая падзея. Ядро каманды складалі штэйнфуртцы. У пачатку жніўня ўся наша група трапіла на акопы, папоўніла ліміт раёна Rathshof.

Едзем на паўночны ўсход. Разам з немцамі. Неверагодна — няма вагонаў з таблічкамі Nur für Deutsche26. Сузіраем краявід і расавых спадарожнікаў. За акном не бачна слядоў вайны. І звышчалавекі не капрызяць. Успомніўся Рудзі, апошні малады немец з фабрыкі. Служыць у Польшчы. Надоечы зазірнуў у цэх. У вайсковым. У Кенігсбергу залізваў раны. Вяртаецца ў часць. Смальнуў пякучым позіркам. А з якой рацыі? Ці ж я вінаваты, што цябе падстрэлілі польскія партызаны? Чаго лез?

Тыльзіт. Іншая карціна. Патрушчаная чыгунка. Уздыбленыя каркасы абгарэлых вагонаў, разбітыя танкі, перакуленыя гарматы, дымяць пажарышчы. Паветра насычанае фронтам.

А пад Таўроген глеба пясчаная, праца лёгкая, кухня нямецкая. Сонца многа. І немцы — людзі. Рай!

У раі як у раі — прапіска кароткая. На хутары, дзе начуем, чулі ад гаспадара — ліцвіна:

— Тут былі ўжо рускія танкі.

Назад! У Тыльзіце вялікі бардак. Быў новы налёт. Эвакуіруюць раненых. Кенігсбергскія немцы грузяцца на самаходы і ад’язджаюць у невядомым напрамку. А мы цэлую ноч і палову наступнага дня чакаем з мора пагоды. Пад поўдзень з’яўляюцца функцыянеры арбайтсфронту і ўпакоўваюць нас у апусцелы лагер на Flott Strasse. Не паспелі мы разгледзець барачных клапоў, як падставілі грузавікі і завезлі нас на станцыю Palleiten. Нанач у лагер. Клапы не даюць заснуць. Перабіраемся на поле. Дасыпаем ноч пад адкрытым небам.

Так качавалі цэлы тыдзень: Flott Strasse — Palleiten — Flott Strasse. Урэшце прыходзіць пасланец ад нашых немцаў. Яны на правым беразе Нёмана, наццаць кіламетраў ад Тыльзіта. Як сцемніцца, уцякаем. Ідзем левым берагам ракі да пераправы. Дайшлі — парома няма, ужо замацаваны на другім беразе. Улазім у кусты і дрэмлем да раніцы, пакуль прычаліць паром. Немцы яшчэ спалі, калі мы дабрылі да размяшчэння групы. Даюць нам дзень адпачынку. І да лапаты! Укопваем бетонныя гнёзды ўздоўж берага ракі. Затым суднам уніз, да Russ. Тут рыем траншэі. Мясцовасць нізінная, мокра. Глыбока не ўкопваемся, вышыню акопа павялічваем дзярном. Не ператамляемся, даследуем аколіцу, і цікуем за супам. Немцы злуюць:

— Да работы дык вас няма, а да супу першыя!

Данеслі кіраўніцтву. Цяпер чакаем, пакуль адыдзе ад катла апошні немец. Зноў старыя пердуны пачуліся прусамі.

Пад канец месяца кенігсбергцы збіраюцца ў дарогу. Аўсляндэры застаюцца. Ведаем, чым гэта пахне. Наша пяцёрка рашае: ідзем за імі. Так і робім. Не спускаем „нашых” немцаў са зроку. Ідзем на Heydekrug. У гэтым кірунку рухаюцца і чужыя немцы. Ноч. Перамешваемся. Ніхто нас не апазнае.

У Heydekrug ужо падстаўлены вагоны. Аднак пасадкі няма. Не было каманды. І немцы чакаюць. Спрыяльны момант. У вагонах дзверы з абодвух бакоў. З заслоненага тылу займаем непраходнае купэ, дротам завязваем дзверы і чакаем штурму. Доўга не чакалі. Пайшла пруская раць у свой апошні наступ. Дрот моцны, стрымлівае атаку. Мы толькі праз дрыготкія дзверы ўразумляем адубелых тупіцаў:

— Voll!27

Без асаблівых стрэсаў даехалі да Кенігсберга. На Nord Bahnhof28 здзіўлены gruppenfürer:

— Прыехалі цягніком, у якім не хапіла месца немцам? Я вас не ведаю!

30 жніўня. Вярнуліся ў іншы Кенігсберг. Дзве ночы пасля масіраванага налёту альянтаў. Бомбы скінулі і на Waggonfabrik. Пашкоджаны два вялікія цэхі: „Бэрта” і „Фрыц”. Vorrichtungsbau уцалеў.

Ноччу паветраная трывога. Нам трэба бегчы на яўрэйскія могілкі. Там, пад драўляным насцілам, прыкрытым тонкім слоем гравію, наша бамбасховішча. Адзін дах на слупах. А мы стаміліся, бегаць не хочацца. Абдумваем мову сігнальных гудкоў. Мо трывога заўчасная? Мо зараз яе адменяць? Але гудкі выюць, аж захліпаюцца. Выходзім з барака. Хіба рускія? Яны вялікага вэрхалу не чыняць. Але з прарэзлівым енкам гудкоў злілося панылае ду-ду-ду паветранай армады. Альянты! Плывуць ад мора. У небе гірлянды іскраў. Неба гарыць і падае на горад. А над бяздымным полымем цёмныя абрысы бамбавозаў. Пасоўваюцца роўнымі радамі. Вогненнае неба ніжэе і ніжэе. З усіх ног у сховішча! Але не на могілкі. Займаем нямецкі бункер, бетонны. Стаіць ля вугла Rathslinden i Hammerweg. Сядзім, як у каменнай труне. Ніякіх гукаў звонку. Усё гарыць?