Георгій Валкавыцкі - У каменным крузе

— Verboten! — я.

— Забаронена! — Янэк. — Нельга! Няможна!

Усчаўся гармідар:

— А што нам можна?

— Усё, што не забаронена.

— Мы цёмныя людзі.

— Асвецім дубінкамі.

Махаюць рукамі на вокны:

— Паненка далёка! — пераконваюць. Сюды зайшлі на хвілінку. Каб залагодзіць небяспечнага прышэльца, працягваюць шклянку мутнай мармытухі.

Сідар, як з пад зямлі: „Толькі не выбухні рогатам, сківіцы вывіхнуць гэтыя асілкі!”

А яны здзіўлены: лагерфюрэр — і не пітушчы. Выкручваюцца, бы ўюны, просяць памілавання, каюцца:

— Больш ніколі, ніколі...

Дапусціць да цалавання рук?

— Gut! — вялікадушна дарую правіну. Нават хлопцаў не выганяю з дзявочай штубы. Пан лагерфюрэр добры.

— Gute Nacht!25

Імправізацыя спадабалася мне. Ад дурное радасці панёс яе ў суседнюю штубу, затым у другі барак, трэці.

І тут гарэў.

Адток казкі. На пачатку засялення новага лагера прыбіўся да нас адрозны ад шэрага і зрэбнага кантынгента донжуаністы брунет: з выпешчанымі вусікамі, у модным капелюшы, у дыхтоўным плашчы і ў польскіх афіцэрках на нагах. Прыхадзень з іншага свету.

— Толькі што з Варшавы, — прадставіўся. — Зусім незнаёмы з тутэйшым парадкам. Увядзіце мяне ў новыя абставіны, — папрасіў.

І мы х Мішэлем пасвяцілі яго ў нескладанае лагернае таінства. Выдаўся мне сімпатычным і я намякнуў, што з выгляду нагадвае цыганскага барона з даваеннага кінафільма.

— Я расавы мутант, — усміхнуўся просьбіт. — Маці полька, а бацька венгр.

На гэтым скончылася наша знаёмства. У фабрыцы яго не сустракаў, у лагеры таксама. І вось ён сядзіць за сталом сярод навічкоў. Нешта крэмзае на паперы. Ускінуў галаву — сумеўся. Чорныя бровы настабурчыліся. Абмацвае мяне пранізлівым позіркам, бы гайнаўскі чэкіст у „Белай вязі”.

Расхацелася мне гуляць у тэатр. І я, нягледзячы на ваяўнічую атрыбутыку, якую начапіў на сябе, бясслаўна рэціраваўся — у пачатку дзеі, так і не вымавіўшы ніводнага слоўца.

Артыст згарэлага тэатра!

На другі дзень папаўзла чутка:

— Аб’явіўся самазваны лагерфюрэр! Шукаюць самазванца...

Во які тэатр!

Я, дзеля маскіроўкі, перабраўся да суседзяў, у гродзенскую штубу. Але колькі можна хавацца? На трэці дзень пайшоў з павіннай.

Убачыўшы свайго дублёра, лагерфюрэр прыжмурыў іранічна вочы, а паколькі я застыў ля парога, падсцябнуў едкім загадам:

— Ну, чаго маўчыш? Гавары, што хацеў здзейсніць? Ідэя? Мэта?

Выклаў я, як на споведзі, не толькі ідэю і мэту, але і вытокі. Аднак маё шчыраванне не зрабіла на немцу спадзяванага ўражання. Ён быццам і не чуў таго, аб чым я яму дакладваў. Асёк мяне нечаканай контрай:

— Ведаеш, хто ты? — садануў пад дыхі. — Ты дыверсант!

Я стаяў, як громам аглушаны: такая высокая ацэнка майму спектаклю!?

— Не заслужыў на такую ацэнку, — кажу са скрухай.

— Не заслужыў? — вываліў здзіўленыя вочы лагерфюрэр. — А хто асмейваў наш парадак (ordnung)? Хто прафанаваў нашу сімволіку? Хто аплёўваў немцаў? Ведаеш, што заслужыў? Штутгоф! Мадзьяр мае рацыю, твой учынак павінна рашаць гестапа.

Які фінал! Палітычнае афармленне мастацкага парыву, зробленае паўваршавякам (выявілася, агентам гестапа), выварочвала мае летуценні, ставіла крыж на ілюзіі, паказвала шыпы мастацкай дзейнасці. Замест прызнання ўдзячнай публікі, пуцёўка ў Штутгоф. Канец камедыі. Пачынаецца драма.

Ну і ліха з вамі! Якая розніца, Кенігсберг — Штутгоф? Аб розніцы даведаюся пасля вайны.

Лагерфюрэр не дае часу на панылыя роздумы, гоіць мае душэўныя траўмы мёдам:

— Але ты нікуды не пойдзеш. Ты свабодны. Бачыш, Вольковыкі, які я добры чалавек...

Пусціць у яго каменем? Выцек увесь накіп. Як ні дзіўна, лагерфюрэр усапраўды быў чалавечы. Ніколі нікога не ўдарыў, на нікога нават голасу не павысіў. Дбаў пра баланду і чорную каву, а яшчэ і пра брыкет у чыгунныя печкі. А што ён мог больш зрабіць для нас? Мы ўсе з супярэчнасцей і нечаканасцей, з аднаго рэактара.

Аб прычыне высакароднага ўчынку лагерфюрэра даведаўся я ў штубе. Трымаў ён злосць на мадзьяра. Надоечы яны пасварыліся (вядома, не з за мяне) і мадзьяр наламаў лагерфюрэру бокі. Дык цяпер лагерфюрэр, памілаваўшы мяне, паказваў яму дулю. Мог гэта рабіць, бо шпік ужо выяўляў дыверсантаў у іншым лагеры: знік на другі дзень пасля майго жалю вартага прадстаўлення. Гнаны дзеравяшкамі з беларускай штубы, дзе шукаў дыверсанта, адбіваўся рэвальверам: гэтым і выдаў сябе.

Значыць, гарэўшы, я спаліў гестапаўца. Ці ж я не дыверсант? Ліквідаваў, хай і несвядома, варожага агента.