Генрых Далідовіч - Заходнікі

Прызнаюся: я зацікавіўся кураглядаўскім творам, тым, што і як піша гэты чалавек «пра час і пра сябе».

— Змучыўся я ўжо з гэтай пісанінай, — прызнаўся ён. — Гэта ж, як, убачыў, катаржная праца! Дзень і ноч спакою не маеш, суткамі, тыднямі, нават месяцамі горбішся каля стала! Часамі нічога гаспадарскае не ў галаве! Адарвуць — злы, як звер! А бывае, няма натхнення, хоць ты плач! Месяц-другі не пішаш, дзіка п'еш, гатовы падраць усё, што напісаў, а сябе звесці са свету як нездаляку! А потым… нейкі гад возьме і збэсціць твой у пакутах народжаны твор!..

Кураглядаў разгарнуў сумку, дастаў дзве пакоўныя пацёртыя папкі, адкуль выпіраліся пакамечаныя, а сям-там і выцвілыя лісткі.

— Вазьмі, Адамавіч, — падаў мне папкі. — Калі ўбачыш што людскае, дык пахадзі пасля маёй сякеры гэблічкам. Ну, а калі тут, як кажуць, няўдача, дык выкінь, апрастай мне рукі, вызвалі ад катаргі і бяссонніцы — можа, і не для Сенькі гэтая шапка…

Я ўзяў папкі — згадзіўся прачытаць рукапіс.

— Прызнайся: вы, пісацялі, добра маеце? Больш за кааператараў?

— Хочаце пабагацець? — усміхнуўся я.

— Ды не. Я пытаюся пра тое, пра што не ведаю, — апраўдаўся той. — Адны кажуць: вы — мільянеры, другія — не, беднякі… Я пісаўне дзеля грошай. Я… Неяк раней бачыў па тэлевізары аднаго пажылога, можа, маіх гадоў, пісацеля, які многа тоўстых раманаў напісаў. Дык той сказаў: «Часамі мяне папікаюць, што я за ўсё новае ў нашым жыцці хапаўся, не ўсё як след абдумваў і не крытыкаваў сістэму. Што я магу адказаць? Я — не так пісацяль, як разумеюць гэта прыхільнікі мастацтва для мастацтва, я — партыйны прапагандыст». Дык вось, Адамавіч, і я — пралагандыст… Па-другое, многія мае знаёмыя не разумнейшыя за мяне былі, але даўно ўжо свае кнігі-ўспаміны павыдавалі. Дык і мне хацелася б пакінуць у гісторыі сваё імя…

…Пасля гэтай неспадзяванай сустрэчы мы больш не бачыліся. Неўзабаве Кураглядаў памёр. Сказаць шчыра, адышоў на той свет не сваёй смерцю, а загінуў гвалтоўна. Употай прыладзіў у лесе на ласіных сцежках стрэльбу, ішоў раненька паглядзець, ці ёсць здабыча, і сам наткнуўся на сваю ж засаду — зачапіў дроцік і атрымаў зарад шроту па нагах і ў жывот. Прапоўз нямала ў агоніі, але не змог дацягнуцца да дарогі, сцёк крывёю.

Гэтая смерць падагнала мяне. Я тут жа прачытаў рукапіс Кураглядава. Ён, гэты твор, быў не раман, не аповесць, а хроніка прыватнага жыцця. Так, як было на-пісана, нельга было надрукаваць: аўтар быў зусім непісьменны, дык трэба было перапісваць кожны сказ (ча-самі гэтыя яго сказы былі на адну, а то і на дзве старонкі), па-другое, начытаўшыся чужога без звычкі і ўмення, ён тое-сёе пераймаў, выдаваў за сваё.

Карацей, я зрабіў тое, што дазволіў мне сам Курагля-даў. Тое-сёе з яго хронікі я па-свойму спажыў у гэтым рамане (сям-там, як заўважылі, літаральна ўставіў кураглядаўскае жывое, нават сырое, каб не страціліся яго мысленне і манера), а тое-сёе падаю яшчэ і ў эпілогу.

«На пачатку пяцідзесятага года нашы Вянкі ўзбудзіліся, зашумелі-загулі. Пазванілі зверху: рыхтуйцеся да калектывізацыі. Добра? Канечне, добра. Але я, бывалы ды напрактыкаваны верабей, пашкроб сабе за вухам: ага, будуць калгасы — трэба шмат старшынь, намеснікаў, бухгалтараў, інжынераў і аграномаў. А дзе іх узяць? З мясцовых? Не, мясцовыя на ўсе гэтыя пасады не падыдуць ды і не трэба ім даваць шмат улады. Дык якое выйсце? Ясна, папруць у вёскі з раённай нізавой на-менклатуры. Нас, малайцоў.

У гэты час я, Маруся, два нашыя сыны, выехаўшы з Янкавін, жылі ў Вянках. Жонку я ўладкаваў у рэстаран на кухню, большы сын вучыўся, малодшага глядзела домработніца, ну, а сам я зноў сядзеў у крэсле дырэктара мясакамбіната — дзякуй богу, зямляк, Уладароў, змяніў свой гнеў на міласць. Сказаць шчыра, зажыў так, як жылі ўсе кіраўнікі сярэдняга звяна. Было скаромнае, свежанькае і вэнджанае, была кожны дзень чарка, завёўся рубель, зноў у маёй прыёмнай красуня сядзела… Марыў ужо, каб легкавічок завесці, вось-вось мог ку-піць, але… Шапнулі добрыя хлопцы з райкома: думаюць цябе, Апанас Лукіч, паслаць у Янкавіны ладзіць калгас.

Канечне, давер. Старшыня калгаса — асоба, мясцовы князёк, начальнік і суддзя. Ды… Не хацелася ўжо ліш-ніх турбот, сутычак з аднаасобнікамі, а таксама не было ахвоты пакідаць утульны гарадок, добрую кватэру, сыт-ную пасаду. Сон прапаў, жывот пачаў балець ад хвалявання і трывогі.

Рашыў: давер даверам, але ад высылкі трэба за-сцерагчыся. Пачаў бегаць па кабінетах. Праўда, раней-шых сяброў ужо не было: Уладарова за «раман» з прыгожай маладой дэпутаткай звольнілі з пасады і паслалі ў суседні раён на гаспадарчую работу (з яе потым — старшынёй калгаса, а дацягваў да пенсіі на нізавой прафсаюзнай рабоце), хітры Райзман, закончыўшы партшколу, перабраўся ў Мінск і працаваў на партыйнай рабоце пад прозвішчам Раманаў, галоўурач Буракоў, які не раз ратаваў ад усякіх бед, пераехаў у абласную бальніцу, ну, а да знаёмага начальніка раённай бяспекі, які меў вялікую ўладу, я не мог пайсці: мог, злыдзень, аформіць справу. Новыя сябры, як убачыў, спачувалі, дакляроўвалі памагчы, але і пальцам дзеля гэтага не краталі. Адчувалі, чэрці: выбавяць мяне ад вёскі — паедзе туды сам каторы.