Мікалай Гогаль - Мёртвыя душы

Ударыўся галавой аб сцяну, а рукой ляснуў аб стол так, што разбіў да крыві кулак; але ні болю ў галаве, ні жорсткасці ўдару не адчуў.

«Павел Іванавіч, супакойцеся, падумайце, як-бы прымірыцца з богам, а не з людзьмі; пра бедную душу сваю падумайце».

«Але-ж лёс які, Афанасш Васільевіч! Ці выпадаў хоць аднаму чалавеку такі лёс? З цярплівасцю-ж, можна сказаць, крывавай, здабываў капейку, працай, працай, не тое, каб каго абрабаваў, або казну абакраў, як робяць. Навошта здабываў капейку? Для таго, каб у дастатку пражыць рэштку дзён; пакінуць жонцы, дзецям, якіх меў намер набыць для дабра, для службы айчыне. Вось для чаго хацеў набыць! Пакрывіў, не спрачаюся, пакрывіў... што-ж рабіць? Але-ж пакрывіў толькі тады, калі ўбачыў, што простай дарогай не возьмеш і што ўскоснай дарогай больш напрамкі. Але-ж я працаваў, я хітраваў. Калі браў, дык з багатых. А гэтыя нягоднікі, якія па судах, бяруць тысячы з казны, небагатых людзей рабуюць, апошнюю капейку здзіраюць з таго, у каго няма нічога!.. Што-ж за няшчасце такое, скажыце, — кожны раз, што як толькі пачынаеш дасягаць пладоў і, так сказаць, ужо кранаць рукой, раптам бура, падводны камень, знішчэнне ў трэскі ўсяго карабля. Вось каля трох [сот] тысяч было капіталу; трохпавярховы дом быў ужо; два разы ўжо вёску купляў... Ах, Афанасій Васільевіч! завошта-ж такі...? Завошта-ж такія ўдары? Хіба і без таго жыццё маё не было, як судна сярод хваль? Дзе справядлівасць нябёс? Дзе ўзнагарода за цярплівасць, за сталасць бяспрыкладную? Я-ж тры разы наноў пачынаў; усё страціўшы, пачынаў з капейкі, тады, як іншы даўно-б з адчаю запіў-бы і згніў у карчме. Колькі-ж трэба было перамагчы, колькі стрываць! Бо кожная [капейка] выпрацавана, так сказаць, усімі сіламі душы!.. Няхай, іншым давалася лёгка, але-ж для мяне была кожная капейка, як кажа прыказка, алтынным цвіком прыбіта, і гэтую алтынным цвіком прыбітую капейку я даставаў, бог сведка, з такой жалезнай нястомнасцю...»

Ён зарыдаў гучна, ад нясцерпнага болю сэрца, паваліўся на крэсла, і адарваў зусім вісеўшае, разадранае крысо фрака, і шпурнуў яго прэч ад сябе, і, запусціўшы абедзве рукі сабе ў валасы, аб умацаванні якіх раней так дбаў, бязлітасна рваў іх, суцяшаючыся болем, якім хацеў заглушыць незгасальны боль сэрца.

Доўга сядзеў моўчкі над ім Муразаў, гледзячы на гэта незвычайнае......, першы раз ім бачанае. А няшчасны разлютаваны чалавек, які яшчэ нядаўна пырхаў вакол з развязнай спрытнасцю свецкага або ваеннага чалавека, кідаўся цяпер у расхрыстаным, непрыстойным [выглядзе], у разадраным фраку і расшпіленых нагавіцах, [з] акрываўленым разбітым кулаком, выліваючы ганьбу на варожыя сілы, якія шкодзяць чалавеку.

«Ах, Павел Іванавіч, Павел Іванавіч! Які-б з вас быў чалавек, калі-б таксама, і сілаю, і цярплівасцю, ды падвізаліся-б на добрую працу, маючы лепшую мэту! Божа мой, колькі-б вы нарабілі дабра! Калі-б хоць хто-небудзь з тых людзей, якія любяць дабро, ды ўжылі-б столькі намаганняў для яго, як вы для здабывання сваёй капейкі, ды змаглі-б так ахвяраваць для дабра і ўласным самалюбствам, і чэсталюбствам, не шкадуючы сябе, як вы не шкадавалі для здабывання сваёй капейкі, — божа мой, як расквітнела-б наша зямля!.. Павел Іванавіч, Павел Іванавіч! Не таго шкода, што вінаваты вы сталі перад іншымі, а таго шкода, што перад сабой сталі вінаваты — перад багатымі сіламі і дарамі, якія выпалі на вашу долю. Прызначэнне ваша — быць вялікім чалавекам, а вы сябе запрапасцілі і загубілі».

Ёсць таямніцы душы: як-бы далёка ні адхіснуўся ад простага шляху той, хто заблуджаецца, як-бы ні зачарсцвеў пачуццямі непапраўны злачынец, як-бы не заскарузнуў у сваім аблудным жыцці; але калі дакорыш яго ім-жа, яго-ж вартасцямі, ім зняслаўленымі, у ім [усё] мімаволі пахіснецца, і ўвесь ён узрушыцца.

«Афанасій Васільевіч», сказаў бедны Чычыкаў і схапіў яго абодвума рукамі за рукі: «О, калі-б удалося мне вызваліцца, вярнуць маю маёмасць! Клянуся вам, пачаў-бы ад гэтага часу зусім іншае жыццё! Ратуйце, дабрадзей, ратуйце!»

«Што-ж магу я зрабіць? Я павінен ваяваць з законам. Дапусцім, калі-б я нават і наважыўся на гэта; але-ж князь справядлівы, — ён ні за што не адступіць».

«Дабрадзей! вы ўсё можаце зрабіць. Не закон мяне страшыць, — я перад законам знайду сродкі, — але тое, што без віны я кінуты ў астрог, што я прападу тут, як сабака, і што мая маёмасць, паперы, шкатулка... Ратуйце!»

Ён абняў ногі старога, абліў іх слязьмі.

«Ах, Павел Іванавіч, Павел Іванавіч!» гаварыў стары Муразаў, ківаючы [галавой]: «як вас асляпіла гэтая маёмасць! Праз яе вы і беднай душы сваёй не чуеце».