Леў Талстой - Смерць Івана Ільіча. Крэйцарава саната. Гаспадар і парабак

Ён раптам прыўстаў і перасеў бліжэй да акна.

— Прабачце мне,— сказаў ён і, скіраваўшы вочы ў акно, моўчкі прасядзеў гэтак хвіліны тры. Потым ён цяжка ўздыхнуў і зноў сеў насупраць мяне. Твар ягоны зрабіўся зусім іншы, вочы жаласныя, і нейкая дзіўная амаль усмешка моршчыла ягоныя губы.— Я стаміўся крышку, але я раскажу. Часу яшчэ шмат, яшчэ не світае. Так, так,— пачаў ён зноў, закурыўшы папяросу.— Яна пагрубела з тае пары, як перастала раджаць, і хвароба гэтая — пакута вечная праз дзяцей — пачала праходзіць; не тое што праходзіць, але яна нібыта прачнулася ад п’янства, апамяталася і ўбачыла, што ёсць цэлы свет божы з яго радасцямі, на які яна забылася, але ў якім яна жыць не ўмела, свет божы, якога яна зусім не разумела. «Як бы не ўпусціць! Пройдзе час, не вернеш!» Гэтак мне ўяўляецца, што яна думала ці хутчэй адчувала, ды і нельга ёй было думаць і адчуваць інакш: яе выхавалі ў тым, што ёсць на свете толькі адно вартае ўвагі — каханне. Яна выйшла замуж, атрымала тое-сёе ад гэтага кахання, аднак не толькі далёка не тое, што абяцалася, што чакалася, але і шмат расчараванняў, пакут і тут жа нечаканую муку — дзяцей! Мука гэтая знясілела яе. I вось, дзякуючы паслужлівым дактарам, яна даведалася, што можна абысціся і без дзяцей. Яна узрадавалася, зведала гэта і ажыла зноў для аднаго таго, што яна ведала,— для кахання. Але каханне з апаскуджаным і рэўнасцю і рознай злосцю мужам было ўжо не тое. Ёй пачало ўяўляцца нейкае іншае, чысценькае, новенькае каханне, ва ўсякім разе я гэтак думаў пра яе. I вось яна стала аглядацца, як быццам нечага чакала. Я гэта бачыў і не мог не хвалявацца. Скрозь і ўсюды пачало здарацца тое, што яна, як і заўсёды, размаўляючы са мною пры дапамозе іншых, гэта значыць, гаворачы з іншымі, але звяртаючы гаворку да мяне, выказвала смела, зусім не думаючы аб тым, што яна гадзіну таму назад казала процілеглае, выказвала напаўсур’ёзна, што мацярынскі клопат — гэта ашуканства, што не варта аддаваць сваё жыццё дзецям, калі ёсць маладосць і можна цешыцца жыццём. Яна займалася дзецьмі менш, не з гэтакай самаахвярнасцю, як раней, але болей і болей займалася сабою, сваёю знешнасцю, хаця яна і хавала гэта, і сваімі ўцехамі і нават удасканаленнем сябе. Яна зноў з захапленнем узялася за фартэпіяна, якое раней было зусім закінута. З гэтага ўсё і пачалося.

Ён зноў павярнуўся да акна стомленымі вачмі, але тут жа зноў, відаць, зрабіўшы над сабою намаганне, працягваў:

— Так, так, паявіўся гэты чалавек.— Ён сумеўся і разы са два азваўся сваімі гукамі.

Я бачыў, што яму было цяжка называць гэтага чалавека, успамінаць, гаварыць пра яго. Але ён зрабіў намаганне і, нібыта пераадолеўшы перашкоду, якая замінала яму, рашуча загаварыў далей:

— Кепскі ён быў чалавечак, на мае вочы, на маю ацэнку. I не таму, якое ён значэнне атрымаў у маім жыцці, а таму, што ён сапраўды быў гэтакі. Зрэшты тое, што ён быў благі, служыла толькі доказам таго, якая шалёная была яна. Не ён, дык іншы, гэта павінна было здарыцца.— Ён зноў змоўк.— Так, гэта быў музыкант, скрыпач; не прафесійны музыкант, а напаўпрафесійны, напаўграмадскі чалавек.

Ягоны бацька — памешчык, сусед майго бацькі. Ён — бацька — збяднеў, і дзеці — тры было хлопчыкі — усе ўладкаваліся; аднаго толькі, меншага гэтага, адправілі да сваёй хроснай маці ў Парыж. Там яго аддалі ў кансерваторыю, таму што быў талент да музыкі, і ён выйшаў адтуль скрыпачом і іграў на канцэртах. Чалавек ён быў...— Мусіць, хацеў сказаць штось благое пра яго, але ўстрымаўся і хуценька дадаў: — Ну, ужо там я не ведаю, як ён жыў, ведаю толькі, што ў гэты год ён прыехаў у Расію і прыйшоў да мяне.

Міндалевыя вільготныя вочы, чырвоныя, з ухмылкаю, губы, нафіксатураныя вусікі, прычоска апошняя, модная, твар пошла-прыгожанькі, тое, што жанчыны называюць нішто сабе, кволага складу, хоць і не пачварнага, з празмерна тоўстым задам, як у жанчыны, як у готэнтотаў, кажуць. Яны, кажуць, таксама музыкальныя. Гэткі, наколькі магчыма, лезе ў фамільярнасць, але чулы і заўсёды гатовы спыніцца пры самым нязначным адпоры, з захаваннем знешняе годнасці і з тым асаблівым парыжскім адценнем чаравікаў з гузікамі і яркіх колераў гальштука і іншага, што засвойваюць сабе іншаземцы ў Парыжы і што па свае асаблівасці, навізне, заўжды дзейнічае на жанчын. У манерах ненатуральная, знешняя весялосць. Манера, ведаеце, пра ўсё гаварыць намёкамі і ўрыўкамі, як быццам вы ўсё гэта ведаеце, памятаеце і можаце самі дапоўніць.

Менавіта ён са сваёю музыкаю і быў прычынаю ўсяму. А на судзе ж справа была так пададзена, што ўсё, маўляў, здарылася праз рэўнасць. Зусім не, хаця не то, што зусім не, а тое, ды не тое. На судзе гэтак і вырашана было, што я ашуканы муж і што я забіў, абараняючы свой зняважаны гонар (так гэта па-іхняму называецца). I ад гэтага мяне апраўдалі. Я на судзе стараўся дайсці да сэнсу справы, аднак яны разумелі так, быццам бы я хачу рэабілітаваць гонар жонкі.