Леў Талстой - Смерць Івана Ільіча. Крэйцарава саната. Гаспадар і парабак

Гэта пакуль здароўе. I то пакута. А ўжо як захварэў, тады бяда. Сапраўднае пекла. Маецца на ўвазе, што хваробу можна лячыць і што ёсць такая навука і такія людзі — дактары, і яны ведаюць. Не ўсе, а самыя лепшыя ведаюць. I вось дзіця хворае, і трэба натрапіць на гэтага самага лепшага, таго, які ратуе, і тады дзіця выратавана; а не захапіў гэтага доктара або жывеш не ў тым месцы, дзе жыве гэты доктар,— і дзіця загінула. I гэта не яе выключная вера, а гэта вера ўсіх жанчын яе кола, і з усіх бакоў яна чуе толькі гэта: у Екацярыны Сямёнаўны памерла двое, таму што не паклікалі своечасова Івана Захаравіча, а ў Мар’і Іванаўны Іван Захаравіч выратаваў старэйшую дзяўчынку; а вось у Пятровых у час, па парадзе доктара, раз’ехаліся па гасцініцах — і асталіся жывыя, а не раз’ехаліся — і памерлі дзеці. А ў той было кволае дзіця, пераехалі, па парадзе доктара, на поўдзень — і выратавалі дзіця. Як жа тут не пакутаваць і не хвалявацца ўсё жыццё, калі жыццё дзяцей, да якіх яна жывёльна прывязана, залежыць ад таго, што яна своечасова дазнаецца пра тое, што скажа Іван Захаравіч. А што скажа Іван Захаравіч, ніхто не ведае, менш за ўсё ён сам, таму што ён дужа добра ведае, што ён нічога не ведае і нічым памагчы не можа, а сам толькі віляе як папала, каб толькі не перасталі верыць, што ён нешта ведае. Бо каб яна была зусім жывёліна, яна гэтак бы не пакутавала; каб жа яна была зусім чалавек, дык у яе была б вера ў бога, і яна гаварыла б і думала, як гавораць набожныя бабы: «Бог даў, бог і ўзяў, ад бога не ўцячэш». Яна думала б, што жыццё і смерць як усіх людзей, гэтак і яе дзяцей, па-за ўладаю людзей, а ва ўладзе толькі бога, і тады б яна не пакутавала праз тое, што ў яе ўладзе было папярэдзіць хваробы і смерць дзяцей, а яна гэтага не зрабіла. Яе ж становішча было такое: паявіліся самыя кволыя, схільныя да безлічы хвароб, слабыя істоты. Да істот гэтых яна адчувае палкую жывёльную любасць. Апрача таго, істоты гэтыя даручаны ёй, а разам з тым сродкі захавання гэтых істот схаваны ад нас і адкрыты зусім чужым людзям, паслугі і парады якіх можна набываць толькі за вялікія грошы, і то не заўсёды.

Усё жыццё з дзецьмі і было для жонкі, а таму і для мяне, не радасцю, а пакутаю. Як жа не пакутаваць? Яна заўсёды і пакутавала. Бывала, толькі супакоімся ад якой-небудзь сцэны рэўнасці або проста сваркі і думаем пажыць, пачытаць і падумаць; толькі возьмешся за якую-небудзь справу, раптам атрымліваеш паведамленне, што Васю ванітуе, або Маша схадзіла з крывёю, або ў Андрушкі высыпка, ну і вядома, жыцця ўжо няма. Куды скакаць, па якіх дактароў, куды аддзяліць? I пачынаюцца клістыры, тэмпературы, мікстуры і дактары. Не паспее гэта скончыцца, як пачынаецца нешта іншае. Правільнага, цвёрдага сямейнага жыцця не было. А было, як я вам казаў, безупыннае выратаванне ад уяўных і сапраўдных небяспек. Але ж гэта цяпер у большасці сямей. У маёй жа сям’і было асабліва рэзка. Жонка была дзеталюбнаю і легкавернаю.

Таму прысутнасць дзяцей не толькі не паляпшала нашага жыцця, але атручвала яго. Апрача таго, дзеці — гэта была для нас новая прычына разладу. З тае пары як былі дзеці і чым больш яны раслі, тым часцей менавіта самі дзеці былі і сродкам і прычынаю разладу. Не толькі прычынаю разладу, але дзеці былі зброяй барацьбы; мы нібыта біліся адно з адным дзецьмі. У кожнага з нас было сваё любімае дзіця — зброя ў бойцы. Я біўся часцей Васем, старэйшым, а яна Лізаю. Апрача таго, калі дзеці падраслі і вызначыліся іх характары, зрабілася тое, што яны сталі саюзнікамі, якіх мы прыцягнулі кожны на свой бок. Яны страшэнна пакутавалі праз гэта, небаракі, але нам, у нашай няспыннай вайне, не да таго было, каб думаць пра іх. Дзяўчынка трымала мой бок, хлопчык жа старэйшы, падобны да яе, яе ўлюбёнец, часта быў ненавісны мне.

— Вось гэтак і жылі. Адносіны рабіліся ўсё больш і больш варожыя. I, нарэшце, дайшлі да таго, што ўжо не рознагалоссе параджала варожасць, а варожасць параджала рознагалоссе: што б яна ні сказала, я ўжо наперад быў не згодны, і дакладна гэтак жа і яна.

На чацвёрты год з абодвух бакоў вырашана было неяк само па сабе, што зразумець адно аднаго, пагадзіцца адно з адным мы не зможам. Мы перасталі ўжо шукаць спробы дамовіцца да канца. У адносінах самых простых рэчаў, асабліва ў адносінах дзяцей, мы непахісна аставаліся кожны пры сваёй думцы. Як я цяпер прыгадваю, думкі, якія я адстойваў, былі для мяне не такія ўжо і дарагія, каб я не мог адступіцца ад іх; але яна трымалася процілеглае думкі, і адступіцца — азначала прызнаць, што яе праўда. А гэтага я не мог. Яна таксама. Яна, мабыць, цвёрда лічыла, што заўсёды мела рацыю перада мной, а ўжо я ў сваіх вачах быў заўжды святы перад ёю. Удваіх мы былі амаль асуджаны на маўчанне ці такія размовы, якія, я ўпэўнены, жывёла можа весці між сабою: «Колькі часу? Пара спаць. Які сёння абед? Куды ехаць? Што напісана ў газеце? Паслаць па доктара. Горла баліць у Машы». Варта было на валасок адступіць ад гэтага страшэнна звужанага кола размоў, каб выбухнула злосць. Пачыналіся сутычкі, ляцелі словы нянавісці за каву, абрус, брычку, за ход у вінце,— усё справы, якія ні для таго, ні для другога не маглі мець ніякага значэння. У мяне ва ўсякім разе нянавісць да яе часта віравала страшэнная! Я глядзеў іншы раз, як яна налівала чай, махала нагою або падносіла лыжку да рота, хлюпала, уцягвала ў сябе вадкасць, і ненавідзеў яе менавіта за гэта, як за самы агідны ўчынак. Я не заўважаў тады, што перыяды злосці нараджаліся ў мяне вельмі дакладна і раўнамерна, адпаведна перыядам таго, што мы называлі каханнем. Перыяд кахання — перыяд злосці; энергічны перыяд кахання — доўгі перыяд злосці; больш слабая праява кахання — кароткі перыяд злосці. Тады мы не разумелі, што гэтае каханне і злосць было тое ж жывёльнае пачуццё; толькі з розных канцоў. Жыць гэтак было б жудасна, каб мы разумелі сваё становішча; але мы не разумелі і не бачылі яго. У гэтым і паратунак і кара чалавека, што, калі ён жыве няправільна, ён можа сябе затуманьваць, каб не бачыць гаротнага свайго становішча. Гэтак рабілі і мы. Яна старалася забыцца ў напружаных, заўжды неадкладных клопатах па гаспадарцы, клопатах пра абстаноўку, уборы свае і дзяцей, вучобу, здароўе дзяцей. У мяне ж было сваё п’янства — п’янства службы, палявання, карт. Мы абое заўсёды былі занятыя. Мы абое адчувалі, што чым болей мы заняты, тым больш злосныя можам быць адно да аднаго. «Табе добра грымаснічаць,— думаў я пра яе,— ты вось мяне прамучыла сцэнамі ўсю ноч, а ў мяне пасяджэнне».— «Табе добра,— не толькі думала, а і казала яна,— а я усю ноч не спала з дзіцем».