Леў Талстой - Смерць Івана Ільіча. Крэйцарава саната. Гаспадар і парабак

— Усе паміраць будзем. Чаго ж не папрацаваць? — сказаў ён, выказваючы гэтым тое, што яму не цяжка папрацаваць менавіта таму, што робіць ён усё для чалавека, які памірае, і спадзяецца, што ў свой час і яму хто-небудзь акажа гэткую ж паслугу.

Апроч гэтае хлусні, ці ў выніку яе, самае пакутлівае для Івана Ільіча было тое, што ніхто не шкадаваў яго гэтак, як яму хацелася, каб яго шкадавалі: Івану Ільічу іншым разам, пасля доўгіх пакут, больш за ўсё хацелася — як ні сорамна было б прызнацца ў гэтым,— хацелася таго, каб яго, як дзіця хворае, нехта б пашкадаваў. Яму хацелася, каб яго прыгалубілі, пацалавалі, паплакалі б над ім, як галубяць і суцяшаюць дзяцей. Ён ведаў, што ён важны член, што ў яго сівее барада і што таму гэта немагчыма; аднак яму гэтага хацелася. I ў адносінах з Гарасімам было штосьці блізкае да гэтага, і таму адносіны з Гарасімам суцяшалі яго. Івану Ільічу хацелася плакаць, хацелася, каб яго галубілі і плакалі над ім, і вось прыходзіць таварыш, член Шэбек, і, замест таго каб плакаць і галубіцца, Іван Ільіч робіць сур’ёзны, строгі, глыбакадумны твар і па інерцыі кажа сваю думку аб значэнні касацыйнага рашэння і ўпарта стаіць на ім. Гэтая хлусня вакол яго і ў ім самім больш за ўсё атручвала апошнія дні жыцця Івана Ільіча.

Была раніца. Таму толькі была раніца, што Гарасім пайшоў і прыйшоў Пётр-лёкай, патушыў свечкі, адсунуў адну гардзіну і пачаў ціха прыбіраць. Ці то раніца, ці то вечар быў, пятніца, ці то нядзеля — было ўсё роўна, усё было адно і тое ж: ныючы, пакутлівы боль, які ні на імгненне не аціхаў; усведамленне безнадзейнасці жыцця, якое адыходзіла, але ўсё яшчэ не адышло; блізкая і ўсё тая ж страшная ненавісная смерць, якая адна толькі і была рэчаіснасцю, і ўсё тая ж хлусня. Якія ўжо тут дні, тыдні і гадзіны дня?

— Ці не загадаеце чаю?

«Яму патрэбен парадак, каб раніцаю паны пілі чай»,— падумаў ён і сказаў толькі:

— Не.

— Ці не жадаеце перайсці на канапу?

«Яму трэба навесці парадак у святліцы, і я замінаю, я — нечысціня, беспарадак»,— падумаў ён і сказаў толькі:

— Не, пакінь мяне.

Лёкай памуляўся яшчэ. Іван Ільіч працягнуў руку. Пётр падышоў паслужліва.

— Што загадаеце?

— Гадзіннік.

Пётр узяў гадзіннік, які ляжаў пад рукой, і падаў.

— Палова на дзевятую. Там не ўсталі?

— Ніяк не. Васіль Іванавіч (гэта быў сын) пайшлі ў гімназію, а Праскоўя Федараўна загадалі разбудзіць іх, калі вы спытаеце. Загадаеце?

— Не, не трэба. «Ці не пакаштаваць чаю?» — падумаў ён.— Так, чаю... прынясі.

Пётр пайшоў да выхада. Івану Ільічу зрабілася страшна аставацца аднаму. «Як бы затрымаць яго? Так, лекі».— Пётр, падай мне лекі.— «Чаго ж, магчыма, яшчэ памогуць і лекі». Ён узяў лыжку, выпіў. «Не, не памогуць. Усё гэта глупства, ашуканства,— вырашыў ён, як толькі адчуў знаёмы прыкры і безнадзейны смак.— Не, больш ужо не магу верыць. Але боль, боль навошта, хоць бы на хвіліну аціх». I ён застагнаў. Пётр вярнуўся.— Не, ідзі. Прынясі чаю.

Пётр пайшоў. Іван Ільіч, астаўшыся адзін, застагнаў не столькі ад болю, які жахлівы ён ні быў, колькі ад нуды. «Усё тое ж і тое ж, усе гэтыя бясконцыя дні і ночы. Хоць бы хутчэй. Што хутчэй? Смерць, морак. Не, не. Усё лепш за смерць!»

Калі Пётр зайшоў з чаем на падносе, Іван Ільіч доўга разгублена пазіраў на яго і не разумеў, хто ён і што ён. Пётр адчуў сябе ніякавата ад гэтага позірку. I калі Пётр сумеўся, Іван Ільіч ачуўся.

— Так,— сказаў ён,— чай... добра, пастаў. Толькі памажы мне памыцца і кашулю чыстую.

I Іван Ільіч пачаў умывацца. Ён з перапынкамі на адпачынак памыў рукі, твар, пачысціў зубы, стаў прычэсвацца і паглядзеў у люстэрка. Яму страшна зрабілася; асабліва страшна было тое, як валасы пляската прыціскаліся да бледнага лба.

Калі мянялі яму кашулю, ён ведаў, што яму будзе яшчэ больш страшна, калі ён зірне на сваё цела, і таму не глядзеў на сябе. Але вось усё скончылася. Ён надзеў халат, укрыўся пледам і сеў на крэсла піць чай. Нейкую хвілю ён адчуваў сябе памаладзелым, але толькі ён стаў піць чай, зноў той жа смак, той жа боль. Ён праз сілу дапіў і лёг, выпрастаўшы ногі. Ён лёг і адпусціў Пятра.

Усё тое ж. То кропля надзеі выблісне, то завіруе мора адчаю, і ўсё боль, усё боль, усё нуда і ўсё адно і тое ж. Аднаму страшэнна нудна, хочацца паклікаць каго-небудзь, аднак ён наперад ведае, што з іншымі яшчэ горш. «Хоць бы зноў марфін — і на ўсё забыцца. Я скажу яму, доктару, каб ён прыдумаў што-небудзь яшчэ. Гэта немагчыма, немагчыма гэтак».

Гадзіна, дзве мінае так. Але вось званок у пярэднім пакоі. Мабыць, доктар. Сапраўды, гэта доктар, свежы, бадзёры, гладкі, вясёлы, з тым выразам — што вось вы там нечага спалохаліся, а мы зараз усё наладзім. Доктар ведае, што гэты выраз тут не да месца, але ён ужо раз і назаўсёды надзеў яго і не можа зняць, як чалавек, які з раніцы надзеў фрак і паехаў з візітамі.