Уладзімір Караткевіч - Леаніды не вернуцца да Зямлі (Нельга забыць)

Дзіўна, але паспех, з якім ён працаваў, зусім не адбіваўся на якасці напісанага. Наадварот, ён адчуваў, што ніколі не пісаў так добра. Яму ўсё ўдавалася: слова адразу ставала на месца — абцугамі не выцягнеш, памяць паслужліва, у першую ж секунду падсоўвала патрэбны вобраз, складаную аналогію, трапнае параўнанне. Ён ніколі не пісаў так афарыстычна і сцісла: на доўгія разважанні не хапала часу.

Як паказаць выскачку? Ага… Вярнуўшыся з вайсковых курсаў, дзе хапіў вярхоў навукі, малодшы лейтэнант падае рапарт: "Не хачу быць Іванам, хачу быць Ягуарам". Добрае імя па бацьку — "Ягуаравіч".

Як карацей ахарактарызаваць тленнасць пагоні за грашыма? Ага… "У савана няма кішэняў".

"Шум ападаючай восенню гліцы падобны на гук дажджу".

"Ваўчыха прынесла лабастым ваўчанятам костку, яшчэ ружовую, бо ўглыбіні жыло жыццё".

"Мяшчанскае свята: два браты напіліся і адзія другому адкусіў язык".

"Пляскаты, як высахлая жаба".

Як усё давалася. Пэўна, таму, што гэта было роўнае, на вечным уздыме, натхненне.

На сыходзе трэцяга тыдня ён упершыню пачаў заўважаць няладнае. Сцэнарый і аповесць былі скончаны, п'еса набліжалася да заканчэння, і ён ведаў, усё гэта зроблена добра. Але яму абрыдла папера, спіртавы пах чарніла, парыпванне аўтаручкі. Трэба было мяняць абстаноўку, трэба было падавацца некуды яшчэ глыбей, у суцэльную снежную цішыню, у вёску. Таму, калі да іх прыехаў унук нянькі Марцэлі, Андрэй сабраў паперы і паехаў з ім.

Драмаў у санях, усміхаўся праз сон, успамінаючы даўнюю бабчыну гісторыю… "Нахіляўся да захутанай у футра настаўніцы сівавусы дзед:

— Дык ці ела ты, паненка, сёння сыраквашу?

— Ела.

— Шкада. Давядзецца зусiм цiха ехаць. Дарогi, хай на iх, хай…"

Усё паўтараецца на зямлі. Снягі, коні, туга…

Дарога была доўгая. Люты заносiў шлях бязважкiм снежным пылком. Гурбы паўзлi, як дзюны, i дарога блукала сярод iх, выгiнастая, як рэчышча. Захутаўшыся ў кажух, намасцiўшы на ногi сена, Андрэй стараўся не думаць, слухаў толькi песню цалазоў, бачыў толькi пагойдванне конскiх крыжоў i зiмнюю, заiнела-калматую поўсць на iх.

Думаць было нельга. Хоць бы дзень. Нездарма ж ён уцёк ад тралейбусаў, асфальту і антэн у гэты сіні край, дзе вецер здзьмухвае са стрэх пяшчотныя снягі. Ён, Андрэй, стаміўся без гэтага: без жывога агню, без марознай пальбы ў бярвенчатых сценах, без гэтай роўнядзі, што зараз з такою суровай пяшчотай аддавалася бегу коней.

А потым, у вёсцы, ён зноў, як утрапёны, днямі і начамі сядзеў за сталом.

…Позна ўначы — ішоў трыццаць восьмы дзень яго бітвы — ён нарэшце паставіў апошнюю кропку. Стомы не было, толькі вочы нясцерпна, як нацёртыя, гарэлі, ды дрыжала правая рука,

Недзе на вуліцы, далёка, моладзь, відаць, ідучы з пасядушак, спявала даўнюю песню.

Ой, наехала Лiтва,

Заўтра будзе ў нас бітва.

Ад слоў там, вiдаць, перайшлi да справы: пачуўся рогат, беганiна, крыкi: "Таечкi, бiце яго, снегу за каўнер". Ноч бралася на ранiцу, вецер — на завiруху. Белае полымя лiзала ценi дахаў.

Андрэй дазволіў сабе слабасць, адпусціў лейцы, і сум адразу ахапіў яго. Чатыры лісты, і ні на адзін няма адказу. Ён ведаў, каб сталася дрэннае — Ганна напісала б яму. Значыць, нешта не тое. Яму стала шкада сябе: сядзіць тут, у снегавой калатэчы, як замшэлы стары хрэн, Усяслаў Полацкі. Палена ў печцы рассыпаецца жарам, а ў вёдрах ля дзвярэй лёд. За крэсам вёскі ваўчыны вой. Калматы цень галавы Андрэя спачывае на бярвенчатых сценах.

I хоць ён ведаў, што за царквою стаіць сіласная вежа, а за ёю, на плошчы, некалькі гадзін таму тукаў рухавічок кінаперасоўкі (ішоў новы фільм "У сцен Малабазі", то бок "У стен Малапаги"), яму хацелася думаць, што край гэты — усё той жа старадаўні, драўлянскі край зуброў, дрыгвы і завірух.

— Што ж ты робіш са мною? Дзе ты, мой горні звон?

…Праз дзень ён ужо быў у Мінску, спрачаўся, рассоўваў рэчы, настойліва прасіў, каб іх хутчэй прачыталі і далі ім раду. I ўсе са здзіўленнем разглядалі яго падталы, празрысты твар і нетутэйшыя, стомлена-глыбокія, утрапёныя вочы.

Выгляд ягоны быў такі, што людзі падсвядома разумелі: робіцца нешта няладнае. I таму кожны ішоў яму насустрач. Шчасце і тут не адхіснулася ад яго. Не магло быць іначай. Яму ўдалося ўладкаваць усё. Усё да апошняга радка.

…У матчыным доме ён ледзь дабраўся да ложка. Спаў і нават у сне адчуваў, як баліць галава і ўсё раптам саслаблае цела. Потым, пасля першых сутак, знікла і гэта, а сон стаў каменным. Ён спаў, як зрынуты стомаю ваяка-пераможца, на спіне, і правая рука яго ўздрыгвала: ён пісаў нават у сне.