Mixail Bulgakov - Usta va Margarita

— Uyat, — deya koyidi mehmon va ilova qildi: — Undan keyin, nega unaqa beadab gap qilasiz? «Tumshug‘ini bejab qo‘ydim». Odamda tumshuqmi yo yuzmi — ma’lum emas-ku. Har qalay, tumshug‘i emas, yuz bo‘lsa kerak. Binobarin, musht ishlatish… Yo‘q, siz butunlay tashlang bu ishingizni.

Mehmon Ivanga shu tarzda tanbeh berib bo‘lib, so‘radi:

— Kasbingiz?

— Shoirman, — negadir istar-istamas bo‘yniga oddi Ivan.

Mehmonning ta’bi tirriq bo‘ldi.

— Obbo, hech omadim yurmadi-yurmadi-da! — deb yubordi u, lekin shu zahoti hushini yig‘ib olib, uzr aytdi va so‘radi: — Familiyangiz nima?

— Bezdomniy.

— Eh, attang… — dedi mehmon aftini bujmaytirib.

— Nima, she’rlarim sizga yoqmaydimi? — qiziqsinib so‘radi Ivan.

— Mutlaqo yoqmaydi.

— Qaysi she’rlarimni o‘qigansiz?

— Hech qanaqa she’ringizni o‘qimaganman! — dedi mehmon asabiylashib.

— Bo‘lmasa nega unday dedingiz?

— Desam, nima bo‘pti, — javob qildi mehmon. — Nima, umrimda she’r o‘qimabmanmi? Ehtimol… sizniki istisnodir? Yaxshi, so‘zingizga ishonishga tayyorman. O‘zingiz ayta qoling: she’rlaringiz yaxshimi?

— G‘irt tuturiqsiz she’rlar! — birdan dadil va dildan e’tirof etdi Ivan.

— Boshqa yozmang! — deb iltimos qildi mehmon yolvoruvchi ohangda.

— Ont ichib va’da beraman! — tantanali ohangda dedi Ivan.

Ontni qo‘l siqishib tasdiqlashdi, shu payt yo‘lak-dan sassiz oyoq tovushi va g‘o‘ng‘ir-g‘o‘ng‘ir ovozlar eshitildi.

— Tss, — pichirladi mehmon va «lip» etib balkonga chiqib, panjarani surib yopdi.

Eshikdan Praskovya Fyodorovna mo‘ralab, Ivandan hol-ahvol so‘radi, so‘ng undan, qorong‘ida uxlashni xohlaysizmi, yo yorug‘dami, deb so‘radi. Ivan chiroqni o‘chirmaslikni iltimos qildi, shundan keyin Praskovya Ivanovna bemorga yaxshi tush ko‘rishni tilab, bu yerdan uzoqlashdi. Hammayoq sukutga cho‘mdi, shunda mehmon yana xonaga kirdi.

— 119-xonaga baq-baqaloq, ikki yuzi qip-qizil yangi bir bemorni yotqizishdi, — dedi u pichirlab. — Qiziq, u nuqul ventilyatsiya tuynugiga qo‘yilgan allaqanday valyutalar haqida, yana Sadovaya ko‘chasidagi o‘zi yashab turgan uyni jinlar maskan qilib olgani haqida labi-labiga tegmay javrab yotipti. Pushkinni bo‘ralab so‘kyapti deng, keyin ikki gapning birida: «Kurolesov, bis-bis!» — deb baqirib qo‘yadi deng.

U hayajonlanganidan bir seskanib qo‘ydi. Keyin ko‘ngli bir oz taskin topib, kursiga o‘tirdi-da: — Hay, havolasi xudoga, — deb Ivan bilan boshlagan suhbatini davom etdirdi: — Xo‘sh, bu yerga tushishingizga nima sabab bo‘ldi?

— Sabab Pontiy Pilat, — dedi Ivan yerga xomush tikilarkan.

— Nima?! — ehtiyotkorlikni ham unutib baqirib yubordi mehmon va darhol kafti bilan og‘zini to‘sdi. — Qanday g‘ayritabiiy o‘xshashlik! O‘tinaman, o‘tinib so‘rayman, bir boshdan aytib bering!

Ivan negadir bu noma’lum odamga e’tiqod qildi va kecha Patriarx ko‘li bo‘yida yuz bergan hodisani, avvaliga cho‘chinqirab, tutila-tutila, so‘ng esa dadil, ravon hikoya qila boshladi. Ha, Ivan Nikolaevich mana shu kalit o‘g‘irlagan mavhum shaxs timsolida nihoyat muruvvatli tinglovchini uchratgan edi! Mehmon Ivanni jinniga yo‘ymadi, uning hikoyasini nihoyatda zo‘r qiziqish bilan tinglarkan, bora-bora bayonidan hayratga keddi. U dam-badam shunday xitoblar bilan Ivanning so‘zini bo‘lardi:

— Xo‘sh, xo‘sh! U yog‘ichi, u yog‘ini ayting, o‘tinaman sizdan. Faqat, avliyoyu anbiyolar haqqi, hech nimani tushirib qoldirmay, mufassal hikoya qiling!

Ivan ham mufassal hikoya qilardi, zero unga shu tarzda hikoya qilish qulayroq edi, mana, nihoyat u Pontiy Pilatning alvonrang astarli oq ridoda balkonga chiqqan yeriga yetdi.

Shunda mehmon xuddi ibodat qilayotganday kaftini kaftiga qo‘yib pichirladi:

— O, to‘g‘ri topgan ekanman! O, hammasi to‘g‘ri chiqyapti!

Mehmon Berliozning mudhish o‘limi ta’rifini eshitgach, ko‘zlarida jaholat uchquni chaqnadi va shunday mubham gap qildi:

— Faqat bir narsaga: o‘sha Berliozning o‘rnida tanqidchi Latunskiy yoki adabiyotchi Mstislav Lavr-vich bo‘lmaganiga taassuf qilaman, — so‘ng qattiq g‘ijinib, tovushsiz chinqirdi: — Davom eting!

Konduktorga kira haqi uzatgan mushuk haqidagi hikoya mehmonning ko‘nglini chog‘ qilib yubordi, u o‘z qissaxonligidan zavqlanib ketgan Ivanning, mo‘ylovi ostida tanga pul tishlagan mushukni tasvirlab, o‘tirgan o‘rnida ohista sakrashini kuzatarkan, ichagi uzilgudek bo‘lib tovushsiz rosa kuldi.

— Shu tarzda bu yerga kelib qoldim, — dedi Ivan Griboedovda yuz bergan voqeani so‘zlab bo‘lib va yana ruhi tushib, o‘shshayib oldi.

Mehmon sho‘rlik shoirga achinib, uning yelkasiga qo‘lini qo‘ygancha dedi:

— Baxtiqaro shoir! Ammo, azizim, hammasiga o‘zingiz aybdorsiz. U bilan bunchalik betakalluf, hatto surbetlarcha muomala qilmaslik kerak edi. Mana endi azobini tortyapsiz. Haliyam osongina qutulibsiz, shukur qiling.

— Axir kim o‘zi u? — mushtlarini hayajon bilan silkib so‘radi Ivan.

Mehmon unga tikilib turib savoliga savol bilan javob qildi:

— Aytsam, hayajonlanmaysizmi? Bu yerda biz hammamiz shubhali odamlarmiz… Doktor chaqirish, ukol qildirishu yana shunga o‘xshagan dahmazalar bo‘lmaydimi?

— Yo‘q, bo‘lmaydi! — dedi Ivan. — Aytaqoling, kim o‘zi u?

— Ha, yaxshi, — javob qildi mehmon va har bir so‘zini keskin va dona-dona qilib dedi: — Kecha Patriarx ko‘li yoqasida siz shayton bilan uchrashgansiz.

Ivan va’dasining ustidan chiqib, hayajonlanmadi, lekin baribir taajjubdan dong qotib qoldi.

— Bu mumkin emas! Shayton yo‘q narsa.

— Qiziq ekansiz-u! Hamma gapirgandayam, siz bunday demasligingiz kerak. Siz, nazarimda, birinchi bo‘lib uning azobiga uchraganlardansiz. O‘zingiz jinnixonada o‘tiribsiz-u, nuqul uni yo‘q deb aytyapsiz. Hayronman sizga!

Gangib qolgan Ivan sukutga toldi.

— Siz uni tasvirlay boshlashingiz bilan, — deb gapida davom etdi mehmon, — kecha kim bilan suhbat qurish sharafiga muyassar bo‘lganingizni payqadim. Chindanam, men Berliozga hayron bo‘lyapman! Siz-ku, ma’lum, g‘ofil odamsiz, — shunday deb mehmon yana klirim so‘radi, — lekin Berlioz, eshitishimcha, durustgina alloma bo‘lgan ekan-ku! O‘sha professorning eng dastlabki gaplaridanoq uning kimligiga hech shubham qolmadi. Uni tanimaslik aslo mumkin emas, do‘stim! Ammo siz… siz meni yana bir bor kechiring-u… men hech qachon yanglishmayman: siz omi odamsiz!

— Shak-shubhasiz, — deb tasdiqladi o‘zgara boshlagan Ivan.

— Ha, balli… axir o‘zingiz uning yuz tuzilishini tasvirlab berdingiz… ko‘zining ikki xilligi, qoshlari! Meni afv etasiz-u, hali siz ehtimol hatto «Faust» operasini ham ko‘rmagandirsiz?

Ivan negadir judayam qattiq xijolat bo‘ldi, ikki yuzi cho‘g‘dek qizarib, Yaltada qaysiyam sanatoriyga borgani haqida bir nimalarni g‘o‘ldiray boshladi…

— Ana, ko‘rdingizmi… nimasiga hayron bo‘lamiz! Lekin Berlioz, takror aytaman, meni hayratga soldi. U nainki o‘qimishli, yana nihoyatda quv odam. Lekin shuni e’tirof etish kerakki, Voland undan ham quvroq odamniyam bir cho‘qishda qochiradi.

— Nima?! — deb baqirib yubordi Ivan ham.

— Sekin!

Ivan «shap» etib kafti bilan o‘z peshanasiga urdi va xirillab dedi:

— Tushunaman, tushunaman. Uning tashrifnomasida «V» harfi bor edi. Ana xolos! — Esankirab qolgan Ivan panjara ortida, fazoda suzayotgan oyga tikilgancha ancha vaqt sukutga tolib o‘tirdi, so‘ng yana gapga kirdi: — Bundan chiqdi, uning Pontiy Pilat huzurida bo‘lganligi rost ekan-da? Demak, u o‘sha zamonda tug‘ilgan bo‘lib chiqadimi? Meni jinniga chiqarib o‘tirishipti-ya! — derdi Ivan, nafrat bilan eshik tomonga ishora qilarkan. Mehmonning labi yonida hasrat ajinlari paydo bo‘ldi.