Mixail Bulgakov: Usta va Margarita

E’tirof etish kerakki, bu maTumotlarning birontasi ham to‘g‘ri emas edi.

Birinchi navbatda: o‘sha nazarda tutilgan odamning na u, na bu oyog‘i oqsar, na pakana, na bahaybat, hamma qatori norg‘ul edi. Endi uning tishlariga kelsak, chap jag‘ tishlariga platina qoplangan, o‘ng jag‘idagi tishlari tilladan edi. U qimmatbaho kulrang kostyum kiygan, oyog‘idagi xorij tuflisi ham kostyumi rangida edi. Kulrang beretini oliftalardek bir qulog‘i ustiga qiya qo‘ndirgan, qo‘ltig‘iga baroq itning boshini eslatuvchi qora dumaloq tutqichli hassa qistirgandi. Ko‘rinishidan yoshi qirqlardan oshgan. Og‘zi sal qiyshiqroq. Soqol-mo‘ylovi silliq qilib olingan. Qorasoch. Uning o‘ng ko‘zi qora, chap ko‘zi esa negadir ko‘k edi. Timqora qoshlari past-baland — qisqasi, ajnabiy odam edi.

U muharrir bilan shoir o‘tirgan skameyka oddidan o‘taturib, ularga ko‘z qirini tashladi, yurishdan to‘xtadi va birdan ikki do‘stdan ikki qadam naridagi boshqa skameykaga o‘tirdi.

«Nemis», — deb o‘yladi Berlioz.

«Ingliz, — deb ko‘nglidan o‘tkazdi Bezdomniy, — tavba, shu jaziramada qo‘lqopda yuripti-ya — isib ketmasmikin?»

Ajnabiy kishi esa bu payt hovuzni kvadrat tarzda o‘rab olgan ko‘p qavatli uylarga qiziqsinib ko‘z yugurtira boshladi, aftidan, bu joylarni u birinchi marta ko‘rayotgan edi.

U nigohini yuqori qavatlarning derazalariga qadadi, deraza oynalari Mixail Aleksandrovich bilan mangu vidolashayotgan quyoshning siniq shuTalarini o‘zida aks ettirib, ko‘zni qamashtirgudek yaraqlardi: so‘ng pastki qavatlardagi shom cho‘kishi bilan qoraya boshlagan derazalarga ko‘z tashladi, pimagadir miyig‘ida kulib qo‘ydi, ko‘zlarini suzdi, qoTlarini hassaning dumaloq dastasiga, iyagini esa qo‘llariga qo‘ydi.

— Sen, Ivan, — derdi bu payt Berlioz, — chunon-chi, xudo o‘g‘li Isoning tavalludini juda yaxshi va satirik uslubda tasvirlagansan, lekin qizig‘i shundaki, Isodan oldin ham bir qator xudozodalar tug‘ilgan — masalan, aytaylik, frigiyalik Attis" — ammo qisqa qilib aytadigan bo‘lsak, ularning birontasi ham, shu jumladan Iso ham tug‘ilmagan, shunga ko‘ra sen Isoning tavalludini, aytaylik, uni ziyorat qilgani kelgan sehrgar munajjimlarni tasvirlash o‘rniga mazkur tavallud haqidagi dargumon mulohazalar haqida yozishing kerak… Hozir esa sening bayon qilishingcha, u chindanam dunyoga kelgan bo‘lib chiqyapti!..

Shu choq Bezdomniy damini ichiga yutib, bezor qilgan hiqichoqqa barham bermoqchi bo‘ldi, lekin aksiga yurib uni yana alamliroq va qattiqroq hiqichoq tuta boshladi, bu payt Berlioz ham gapirishdan to‘xtadi, chunki ajnabiy kishi birdan o‘rnidan turib, adiblar qoshiga yura boshlagan edi.

Ular bu notanish odamga taajjub bilan qarashdi.

— O‘tinaman, meni afv etgaysiz, — dedi begona kishi ajnabiylar talaffuzida, ammo so‘zlarni buzmay, — sizga notanish bo‘laturib, suhbatingizga aralashganim uchun… Ammo ilmiy suhbatingiz mavzui shu qadar qiziqarliki, kamina…

Shu o‘rinda u iltifot bilan boshidan beretini oldi, natijada ikki do‘st ham, noiloj, o‘rnidan turib, unga ta’zim qildi.

«Yo‘q, ko‘proq frantsuzga o‘xshab ketadi…» — deb o‘yladi Berlioz.

«Polyak shekilli?..» — dedi ichida Bezdomniy.

Shuni ilova qilish kerakki, bu ajnabiy birinchi aytgan so‘zidanoq shoirda nafrat uyg‘otdi, Berliozga esa u yoqib qolgan edi, ya’ni yoqqan edi deb ham bo‘lmaydi-yu, aniqrog‘i… qanday ifoda etsa bo‘larkan… uni qiziqtirib qolgai edi, deymizmi.

— Maylimi sizlar bilan o‘tirsam? — muloyim ohangda so‘radi ajnabiy, shunda ikki do‘st beixtiyor ikki tomonga surildi; ajnabiy kishi epchillik bilan ular o‘rtasiga o‘tirdi-yu, shu zumdayoq suhbatga aralashdi.

— Agar yanglish eshitmagan bo‘lsam, siz Isoni dunyoga kelmagan deb aytdingiz shekilli? — so‘radi ajnabiy ko‘m-ko‘k chap ko‘zini Berliozga tikib.

— Yo‘q, yanglish eshitmadingiz, — nazokat ila javob qildi Berlioz, — men aynan shunday dedim.

— O, g‘oyatda qiziq! — dedi ajnabiy.

«Nimaga hadeb tumshug‘ini tiqaveradi bu?» — deb ko‘nglidan o‘tkazdi Bezdomniy va qovog‘ini solib oldi.

— Siz hamsuhbatingizning fikriga qo‘shildingizmi? — deb so‘radi notanish ajnabiy o‘ngga, Bezdomniyga o‘girilib.

Shoir o‘z fikrini tumtaroq va majoziy iboralar bilan ifodalashni yaxshi ko‘rardi, shuning uchun:

— Yuz foiz! — deb javob qildi.

— Voajab! — deb yubordi chaqirilmagan ham-suhbat, so‘ng negadir atrofga o‘g‘ri qarash qilib, so‘ng shundoq ham bo‘g‘iq ovozini yanayam pasaytirib dedi: — Sinchkovligim uchun meni kechiring, lekin fahmimcha, siz hali xudogayam ishonmaysizmi deyman? — u ko‘zlarida vahima zuhur etdi va ilova qildi: — Ont ichaman, qech kimga aytmayman.

— Ha, biz xudoga ishonmaymiz, — javob qildi Berlioz ajnabiy kishining cho‘chib ketganidan xiyol jilmayib turib, — ammo bu haqda mutlaqo oshkora gapiraverish mumkin.

Chet ellik skameykaga suyandi va sinchkovligi qo‘ziganidan chiyillab so‘radi:

— Sizlar — ateistmisiz?!

— Ha, bizlar — ateistmiz, — jilmaygancha javob qildi Berlioz, achchig‘i chiqqan Bezdomniy esa: «Muncha xira bo‘lmasa bu ajnabiy sulloh!» — deb ko‘nglidan o‘tkazdi.

— O, qanday maroqli! — deb chinqirib yubordi antiqa ajnabiy goh u, goh bu adibga o‘girilib qararkan.

— Bizning mamlakatda ateizm hech kimni ajablantirmaydi, — diplomatlarga xos nazokat bilan dedi Berlioz, — aholimizning ko‘pchiligi xudo haqidagi afsonalarga anchadan beri ongli ravishda ishonmay qo‘ygan.

Shunda chet ellik nojo‘ya bir harakat qildi: o‘rnidan turib, taajjublangan muharrirning qo‘lini siqarkan, shunday dedi:

— Ijozatingiz bilan sizga chin qalbimdan minnatdorchilik izhor etaman!

— Nima uchun minnatdorchilik izhor etyapsiz unga? — deb so‘radi Bezdomniy ko‘zlarini pirpiratgancha.

— Kamina — sayyoh uchun favqulodda qiziqarli bo‘lgan g‘oyatda muhim ma’lumot uchun, — deb izohladi chet ellik barmog‘ini ma’nodor ko‘tarib.

Chamasi, muhim ma’lumot sayyohga chindanam kuchli ta’sir ko‘rsatgan edi, shuning uchun ham u atrofdagi uylarga qo‘rqa-pisa ko‘z yugurtirib chikdi — u har bir derazada bittadan ateistni ko‘rishdan xavotirlanayotganday edi.

«Yo‘q, u ingliz emas…» — deb o‘yladi Berlioz, Bezdomniy esa: «Qiziq, bunaqa ruscha gapirishni qaerda o‘rgana qoldiykin?» — deb ko‘nglidan o‘tkazdi-da, yana o‘shshayib oldi.

— Lekin ijozatingiz bilan sizdan bir narsani so‘ramoqchiydim, — deb yana gapira boshladi ajnabiy mehmon bir oz hayajonli xayolga berilib o‘tirgandan keyin, — xudolarning mavjudligi borasidagi dalillar nima bo‘ladi? Axir u dalillar, maTumingizki, rosa beshta…

— Tassufki, — deb javob qildi Berlioz, — o‘sha dalillarning birontasi ham hech qanday qiymatga ega emas, binobarin, bashariyat allaqachon ularni unutib yuborgan. Axir, aql-zakovat yuzasidan olganda, xudoning mavjudligini isbotlaydigan hech qanday dalil bo‘lishi mumkin emas, shunday emasmi?

— Ofarin! — chinqirib yubordi chet ellik. — Ofarin! Siz tinib-tinchimagan qariya Immanuilning bu borada aytgan fikrini mukammal takrorladingiz. Lekin qizig‘i shundaki, u beshala dalilni ham tamomila barbod qilgan, keyin esa o‘z ustidan kulmoqchi bo‘lganday, shaxsan o‘zi oltinchi dalilni kashf etgandi!

— Kantning dalili ham, — mayin tabassum bilan e’tiroz bildirdi zakovatli muharir, — asossiz. Shiller bekor aytmagan edi, Kantning bu masala yuzasidan mulohazalari faqat qullarnigina qanoatlantirishi mumkin deb, Shtraus esa bu dalilni mazax qilib kulgan edi.

Berlioz gapirarkan, ayni paytda: «Har qalay, bu odam kim bo‘ldiykin? Rus tilida bunchalik yaxshi gapirishni qaerdan o‘rgandiykin?» — deb o‘ylardi.