Антуан Сент-Экзюпери - Ваенны лётчык

Куды яны ідуць? Яны і самі не ведаюць! Яны крочаць да нейкіх прывідных прыстанішчаў, бо ледзь толькі іхні караван дабярэцца да аазіса, як аазіса ўжо — і заваду няма. Кожны аазіс знікае, калі настае яго чарга, і ў сваю чаргу ён сам уліваецца ў караван. I калі караван дабіраецца, нарэшце, да вёскі, якая робіць выгляд, быццам яшчэ жыве, ён у першы ж вечар высмоктвае з яе ўсе жыццёвыя сокі. Ён абжырае яе, як чарвякі абжыраюць костку.

Вораг прасоўваецца наперад хутчэй бежанцаў. Сям-там танкі далучаюцца да іх патоку, і тады ён гусцее і паўзе назад. Часам у гэтым месіве захрасаюць цэлыя нямецкія дывізіі, і ў сякіх-такіх выпадках можна назіраць дзіўную рэч: тыя, што пры іншых абставінах забівалі, тут падаюць напіцца.

За час адступлення мы стаялі, можа, у тузіне вёсак, пераходзячы з адной у другую. Мы акуналіся ў гэтую цяжкую ціну, якая марудна сунулася праз гэтыя вёскі:

— Куды вы ідзяце?

— А хто яго ведае.

Яны наогул нічога не ведалі. Ніхто нічога не ведаў. Яны эвакуіраваліся. Нідзе ўжо не было ніводнага свабоднага кутка. Усе дарогі былі запруджаны. I ўсё-такі яны эвакуіраваліся. На поўначы моцным выспяткам быў разбураны мурашнік, і мурашкі разбягаліся хто-куды. Як належыць працавітым мурашкам. Без панікі. Без надзеі. Без роспачы. Быццам выконваючы свой доўг.

— Хто вам загадаў эвакуіравацца?

Загад заўсёды зыходзіў ад мэра, ці ад настаўніка, ці ад памочніка мэра. Ноччу, гадзін каля трох, ён нечакана паднімаў на ногі ўсю вёску:

— Эвакуіруемся.

Яны чакалі гэтага. Вось ужо два тыдні міма іх цягнуліся бежанцы, і яны перасталі верыць у непарушнасць свайго ачага. А чалавек жа з даўніх давён перастаў ужо быць качэўнікам. Ён будаваў сабе вёскі, якія стаялі вякамі. Ён глянцаваў мэблю, і яна служыла ягоным праўнукам. Бацькоўскі дом прымаў чалавека пры нараджэнні і вёз яго да самай смерці, а потым, як надзейны карабель, перапраўляў з аднаго берага ракі на другі і ягонага сына. Але вось аседламу жыццю прыйшоў канец. I людзі ішлі прэч адсюль, нават не ведаючы навошта!

Шмат гора давялося зведаць нам на шляхах вайны! Часам надараліся такія заданні, калі за адзін ранак трэба было агледзець і Эльзас, і Бельгію, і Галандыю, і поўнач Францыі, і мора. Але часцей за ўсё мы рашаем нашы зямныя задачы, і наш далягляд абмяжоўваецца дарожным заторам на якім-небудзь скрыжаванні. Так, да прыкладу, нейкіх тры дні таму мы з Дзютэртрам аказаліся сведкамі таго, як расплывалася вёска, дзе мы жылі.

Я, мусіць, ніколі не збаўлюся гэтага неадчэпнага ўспаміну. Гадзіне а шостай ранку мы з Дзютэртрам выйшлі з дому і ўбачылі неймаверны вэрхал. Усе гаражы, свірны, клуні вывернулі на вузкія вулачкі самыя разнастайныя сродкі перасоўвання, новыя аўтамабілі і дапатопныя калымагі, што вось ужо паўвека драмалі пад пылам, калёсы для возкі сена і грузавікі, омнібусы і брычкі. Калі б добра пашукаць, на гэтым базары знайшліся б і дыліжансы! Усе скрыні на колах былі вывалачаны на свет. У іх звальвалі хатні скарб. Абы-як увязаныя ў благія посцілкі, яго абы-як валакуць да вазоў. I вось ужо ўвесь гэты скарб ператвара-ецца ў хлам.

Раней ён вызначаў аблічча дома. Ён быў прадметам хатняга культу. Кожная рэч мела сваё месца, кожная набыла звычную неабходнасць і, авеяная ўспамінамі, мела сваю каштоўнасць, бо яна ўдзельнічала ў стварэнні сямейнага ачага. Аднак людзі, мяркуючы, што гэтыя рэчы каштоўныя самі па сабе, адарвалі іх ад каміна, ад стала, ад сцяны, паскідалі ў кучу, і цяпер выявілася, што гэта ўсяго толькі хлам, месца якому на барахолцы. Ад свята збераганых рэліквій, калі іх зваліць у кучу, проста верне!

Розрух пачынаецца прама на вачах.

— Ды вы што, здурэлі?! Што здарылася?

Гаспадыня кафэ, куды мы заглядваем, паціскае плячыма:

— Эвакуіруемся.

— О божа! Але чаму?

— Хто яго ведае. Мэр загадаў.

Спраў у яе — не перарабіць. Яна знікае пад лесвіцай. Мы з Дзютэртрам азіраем вуліцу. На грузавіках, легкавушках, вазках, шарабанах грувасцяцца дзеці, матрасы і кухонны посуд.

Асабліва няшчасна выглядаюць старыя аўтамабілі. Дужы конь у аглоблях воза надае адчуванне нейкай надзейнасці. Конь не патрабуе запасных частак. Каб адрамантаваць воз, дастаткова і трох цвікоў. Але гэтыя недаломкі механічнай эры! Гэтая зборня поршняў, клапанаў, магнета і шасцяронак — ці надоўга іх выстарчыць?

— …Капітан… Ці не падсобілі б вы мне?

— Ну, вядома. Чым магу служыць?

— Выведзіце машыну з гаража.

Я недаўмёна гляджу на яе.

— Вы… вы не ўмееце вадзіць машыну?