Антуан Сент-Экзюпери - Ваенны лётчык

У нейкім невялічкім, ціхім гарадку праз шэрую смугу дажджлівага дня я бачу каля акна задуменную калеку-пустэльніцу. Што яна ёсць? Што з яе зрабілі? Пра духоўную культуру гэтага гарадка я буду меркаваць па насычанасці яе ўнутранага жыцця. Чаго мы вартыя, калі раптам робімся нерухомыя?

У дамініканца, які моліцца, бязмежна багатае ўнутранае жыццё. Чалавекам у поўнай ступені ён робіцца толькі тады, калі, упаўшы на калені, нерухома камянее ў малітве. Бязмежна багатае ўнутранае жыццё Пастэра, калі ён, затаіўшы дыханне, схіляецца над мікраскопам. У поўнай ступені Пастэр робіцца чалавекам толькі тады, калі даследуе. Тады ён крочыць наперад. Тады ён спяшаецца. Тады ён ступае гіганцкімі крокамі, хоць сам ён і нерухомы, і тады яму разгортваецца бязмежжа. Сезан, знямелы, засяроджаны над сваім эцюдам, таксама жыве невымерна багатым унутраным жыццём. Чалавекам у поўнай ступені ён робіц-ца толькі тады, калі маўчыць, узіраецца і мяркуе. Тады ягонае палатно робіцца бязмежнае, як мора.

Бязмежжа, дараванае мне домам майго маленства альбо маім пакоем у Арконце, бязмежжа, зведанае Пастэрам дзякуючы яго мікраскопам, бязмежжа, якое раскрывае паэма, — усё гэта крохкія і найкаштоўнейшыя дары, якімі ўзнагароджвае адна толькі духоўная культура, таму што бязмежжа існуе для духу, а не для вачэй і бязмежжа нельга спасцігнуць без мовы.

Але як вярнуць сэнс маёй мове ва ўсеагульным хаосе? У час, калі дрэвы парку адначасна і каўчэг для шматлікіх пакаленняў, і звычайная перашкода для артылерыстаў? У час, калі прэс бамбардзіроўшчыкаў усім сваім цяжарам прыдушыў гарады і цэлы народ чорным сокам разліваецца па дарогах? У час, калі Францыя ўяўляе сабой агіднае відовішча разварочанага мурашніка. У час, калі мы змагаемся не з адчувальным праціўнікам, а з замёрзлымі педалямі, закліненымі рукаяткамі, сарванаю нарэзкай…

— Можна зніжацца!

Я магу зніжацца. Я зніжуся. Я палячу да Араса на малой вышыні. За мной тысячагадовая духоўная культура, яна павінна дапамагчы мне. Але яна не памагае. Зараз, безумоўна, не час пажынаць яе плады.

Пры васьмістах кіламетрах у гадзіну і трох тысячах пяцістах трыццаці абаротах у мінуту я пачынаю зніжэнне.

Зрабіўшы разварот, я развітваюся з занадта чырвоным палярным сонцам. Уперадзе, у пяці-шасці кіламетрах пада мною, бачу прамалінейны фронт аблокаў. Пад іхнім ценем значная частка Францыі. Пад аблокамі — Арас. Там, напэўна, усё заліта змрокам. Чэрава вялізнага катла, дзе нетаропка пакіпвае вайна. Запруджаныя дарогі, пажары, кінутая ваенная маёмасць, разграбленыя вёскі, хаос… неверагодны хаос. Людзі бессэнсоўна кішаць пад хмараю, як станожкі пад каменем.

Гэты спуск, як спусташэнне. Нам таксама давядзецца шлэпаць па гразі. Там, унізе, усё ўзята гніллю. Мы нагадваем багатых падарожнікаў, якія, доўга пражыўшы ў краіне каралаў і пальмаў, згалеўшы, вяртаюцца дадому, дзе іх чакае нікчэмнае гібенне ў скнарлівай сям'і, кепска вымыты посуд, гаркота дробязных сварак, судовыя выканаўцы, вечны клопат пра грошы, марныя спадзяванні, ганебныя высяленні, нахабства домаўласніка, галеча і смуродная канчына ў лякарні. Тут, прынамсі, хоць смерць чыстая! Ледзяная і вогненная смерць. Сонца, неба, мароз і полымя. А там, унізе, цябе павольна засмоктвае глей.

— Курс на поўдзень, капітан. Лішак вышыні ліквідуем у французскай зоне!

Гледзячы на гэтыя чорныя дарогі, якія цяпер ужо добра відно, я пачынаю разумець, што такое мір. Мір — гэта пэўны лад. Сяляне вечарамі вяртаюцца ў вёску. Ссыпаюць у свірны зерне. I кладуць у шафы старанна складзеную бялізну. У дні міру ведаеш, дзе ляжыць кожная рэч. Ведаеш, дзе знайсці кожнага сябра. I ведаеш, дзе ты будзеш сёння спаць. Так! Мір гіне, калі рвуцца ніткі асновы, калі ты болей не знаходзіш сабе месца ў свеце, калі не ведаеш, дзе той, каго любіш, калі муж, які выйшаў у мора, не вярнуўся.

Мір — гэта калі ўсе рэчы знаходзяцца на сваіх месцах і набываюць свой існы сэнс, які выразна праглядвае скрозь іх знешнюю абалонку. Калі яны з'яўляюцца часткай нечага большага, чым яны самі, як разнастайныя солі зямлі, што аднойчы злучыліся ў дрэве.

Але грымнула вайна.

I вось я лячу над дарогамі, а па іх бясконцай ракою цячэ чорны кісель. Кажуць, быццам насельніцтва эвакуіруюць. Але цяпер гэта ўжо лухта. Яно эвакуіруецца само па сабе. У гэтым вялікім перасяленні маецца нейкае заразлівае вар'яцтва. I сапраўды, куды імкнуцца гэтыя бежанцы? Яны ідуць на поўдзень, як быццам там іх чакае жыллё і ежа, як быццам там іх чакае ўтульны цёплы прытулак. Але там, на поўдні, ёсць толькі запруджаныя мястэчкі, дзе людзі спяць у хлявах і дзе ўжо на зыходзе запасы харчу. Дзе нават самыя шчодрыя спакваля робяцца жорсткімі праз бязглуздасць гэтага нашэсця, якое пакрысе, нібы паток бруду, глынае іх саміх. Адна-адзіная правінцыя не можа прытуліць і пракарміць усю Францыю!