Антуан Сент-Экзюпери - Ваенны лётчык

Гэтыя танкавыя рэйды, перашкодзіць якім немагчыма з-за недахопу танкаў, наносяць непапраўную шкоду, хоць часам і здаецца, што яны чыняць толькі нязначныя разбурэнні, захоп мясцовых штабаў, абрыў тэлефонных ліній, падпал вёсак. Танкі іграюць ролю хімічных рэчываў, якія разбураюць не сам арганізм, а яго нервы і лімфатычныя вузлы. Там, дзе бліскавіцай пранесліся танкі, змятаючы ўсё на сваім шляху, любая армія, нават калі яна з выгляду амаль не панесла страт, перастала ўжо быць арміяй. Яна ператварылася ў паасобныя згусткі. Замест адзінага арганізма цяпер засталіся толькі разрозненыя органы. А паміж гэтымі згусткамі — якія адважныя ні былі б салдаты — вораг потым прасоўваецца наперад бесперашкодна. Армія страчвае баяздольнасць, калі яна ператвараецца ў натоўп салдат.

Тэхнічныя сродкі не створыш за два тыдні. Ні нават… Мы не маглі не адстаць у гонцы ўзбраення. Нас было сорак мільёнаў сялян супроць васьмідзесяці мільёнаў людзей, занятых у прамысловасці!

Мы ваюем адзін супроць трох. У нас адзін самалёт супроць дзесяці ці дваццаці і, пасля Дзюнкерка, адзін танк супроць сотні. Нам няма калі абмяркоўваць учарашні дзень. Ніякая наша ахвяра ніколі і нідзе не можа затрымаць наступленне немцаў.

Пагэтаму зверху данізу цывільнай і ваеннай іерархіі, ад водаправодчыка да міністра, ад салдата да генерала, усе адчуваюць нешта накшталт згрызот сумлення, але ніхто не можа і не адважваецца іх выказаць. Ахвяра траціць усю сваю веліч, калі яна робіцца толькі пародыяй на ахвяру альбо самагубствам. Самаахвяраванне цудоўнае, калі гінуць некалькі дзеля выратавання многіх. Пры пажары даводзіцца ахвяраваць меньшым дзеля выратавання большага. Ва ўмацаваным лагеры б'юцца насмерць, каб даць магчымасць сваім падысці на выручку. Гэта праўда, але што б мы цяпер ні рабілі, агонь ахопіць усё. I няма ніводнага лагера, дзе б мы маглі ўмацавацца. I няма чаго спадзявацца, што нехта прыйдзе нам на выручку. I здаецца, што мы проста выракаем на гібель тых, за каго змагаемся, ці проста робім выгляд, што змагаемся, бо самалёт, які руйнуе гарады ў тыле войска, зыначыў характар вайны.

Людзі староннія будуць потым папракаць Францыю за тыя некалькі мастоў, што не былі ўзарваны, за тыя некалькі вёсак, што не былі спалены, і за тых салдат, што засталіся жывыя. Але мяне ўражвае якраз адваротнае. Мяне ўражвае тая неверагодная гатоўнасць, з якой мы заплюшчваем вочы і затыкаем вушы. Уражвае наша адчайная барацьба супроць відавочнасці. Усё ўжо страціла сэнс, а мы па-ранейшаму ўзрываем масты, абы прадаўжаць гульню. Мы спапяляем сапраўдныя вёскі, абы прадаўжаць гульню. I, абы прадаўжаць гульню, паміраюць нашы салдаты.

Канечне, сёе-тое і забываюць! Забываюць узарваць мост, забываюць спаліць вёску, часам берагуць жыцце салдат. Але трагізм гэтага разгрому ў тым, што ен пазбаўляе дзеянні ўсякага сэнсу. Салдат, які ўзрывае мост, не можа не адчуваць агіды. Гэты салдат не затрымлівае ворага: ён толькі ператварае мост у руіны. Ён нявечыць сваю краіну, абы толькі атрымалася ўдалая карыкатура на вайну!

Дзейнічаць з уздымам можна толькі тады, калі дзеянні маюць рэальны сэнс. Не шкада спаліць ураджай, калі ён пахавае ворага пад сваім попелам. Але ворагу, які абапіраецца на свае сто шэсцьдзесят дывізій, начхаць на нашы пажары і на гібель нашых салдат.

Трэба, каб тое, дзеля чаго спапяляюць вёску, было варта самой вёскі. Але цяпер значэнне спаленай вёскі стала толькі карыкатурай на значэнне.

Трэба, каб тое, дзеля чаго паміраеш, было варта самой смерці. Добра ці кепска змагаюцца салдаты? Ужо само гэтае пытанне не мае сэнсу! Тэарэтычна вядома, што населены пункт здольны абараняцца на працягу трох гадзін. Але салдаты маюць загад утрымаць яго. Без сродкаў вядзення бою, яны самі вымушаюць ворага знішчыць сяло, толькі былі б вытрыманы ўсе правілы гульні ў вайну! Як паслужлівы праціўнік за шахматнай дошкай: «Ты забыўся забраць маю пешку…»

Гэтак і мы кідаем выклік ворагу:

— Мы абаронцы гэтай вёскі. Вы нападаючыя. Дык давайце!

Прапанова прынята. Варожая эскадрылля раструшчвае вёску пад сваім абцасам.

— Усё па правілах!

Ёсць, канечне, і пасіўныя людзі, але пасіўнасць — патаемная форма адчаю. Ёсць, канечне, і дэзерціры. Сам маёр Аліяс двойчы ці тройчы пагражаў рэвальверам змрочным уцекачам, якія трапляліся яму па дарозе і неўпапад адказвалі яму на пытанні. Так хочацца схапіць за руку віноўніка і, пакараўшы яго, усе розе і неўпапад адказвалі яму на пытанш. Так хочацца схапіць за руку віноўніка і, пакараўшы яго, усё ўратаваць! Уцекачы вінаватыя за ўцекі, бо не будзь збеглых, не было б і бегства. I калі навесці на іх рэвальвер, усё наладзіцца… Але гэта ўсё роўна што жывымі пахаваць хворых, каб знішчыць хваробу. Урэшце маёр Аліяс зноў хаваў у кішэню свой рэвальвер, бо ў яго вачах гэты рэвальвер раптам набываў занадта пампезны выгляд, выгляд аперэтачнай шаблі. Аліяс выдатна разумеў, што гэтыя панурыя салдаты — вынікі катастрофы, а не прычыны.