Қанат Жойқынбектегі - Ел Шоңы. Бесінді. III кітап

– Неге тұрсыңдар. Аттан түсіңдер! – деді.

Бәрі аттан түскен еді. Болыстар барып, Карбышевтің айтуымен, генералға сәлем берді. Шоң генралдың тәкаппарлау екенін байқап қалған. Шоң орысша сөйлеп сәлем берді. Ол Шоңның орысша сөйлегеніне таң қалғандай қолын алды. Содан кейін сұрған:

– Сіз төресіз бе, әлде татарсыз ба?

– Жоқ, мен қазақпын!

– Сіз қалай, қазақ боласыз, түріңіз қазаққа ұқсамайды ғой.

– Біздің жақта тұратындардың бәрінің түрі маған ұқсас. Олар өздерін қазақпыз дейді.

– Оларыңыз қызық екен. Нағыз казак мына тұрған кісі. – Қасында тұрған казак-орысты көрсетті.

Шоң бұл жақта да саясатта да ешқандай өзгеріс жоқ екенін, мұнда жергілікті халықты киргиз деп атайтынына көзі жетті. Шоң әдейі сұрақ берді.

– Сонда бізді қалай атайсыз?

– Сіздер киргизсыздар!

– Ал Алатаудың оңтүстігінде жатқан халықты қалай атайсыздар?

– Олар да киргиздар, сіздер де киргизсыздар!

Шоң орыстардың өздерінен ат сұрап жатқанын біліп, жолай Карбышевтің Ағыбай балаларының үйіне қонғаннан кейін, ояздың сөздерінен соң, өзінде бір сенім пайда болған. Орыстардың қазақтарға көзқарасы өзгере бастағанын білген. Сол бойына жігер берді. Шоң өзін еркін сезініп, сұраған еді.

– Рас, оларды қырғыздар дейді. Біз қазақтармыз. Содан кейін Кенесары олармен соғысты ғой. Бір халық болса неге соғысады!

– Бұл арада ол адам туралы айтпаңыз. Ол – төре, Шыңғысхан тұқымы. Сіздер киргиздарсыздар, біздің оқымыстылар солай дейді. Оны ғылым жолымен дәлелдеген.

– Сізгерге ғалымдар дұрыс мәлімет бермеген болуы керек, Алатаудың теріскейінде жатқан халықты атам заманнан қазақтар дейді.

Генерал Шоңның бұл сөзін жақтырмай, шамданып қалған сияқты:

– Сіздерді терістік киргиздары, ал оларды оңтүстік киргиздары дейді.

Мен сол туралы айтып отырмын ғой. Нағыз казактар осында көшіп келіп жатқан казактар. Олар бір кезде бір жағдайларға байланысты бұл арадан кетіп қалған. Олар енді аталарының өскен, өнген жеріне қайтып келіп жатыр. Тарихта бұл баяғыда дәлелденген. Біздің тарихшылардың ол айтқанын қате демейміз.

Шоң мына адам сауатсыз ба, әлде әдейі әдейі айтып тұр ма білмеді. Бұл арада кейін шегіншектеудің орынсыз екенін біліп:

– Орыс тарихшылары өткенге жақсылап үңілмеген. Сондықтан осындай қателіктер жіберіп отыр.

– Сіз білесіз де, бір кезде сіздерді қыпшақ деп атаған. Қыпшақтың жері қай жер екенін білесіз бе? Олардың жері Байқал жақта болған. Ал бұл жер казактардікі…

Шоң мына генералдың тарихтан сауаты жоқ екенін, бірақ әлгі шатасуды әдейі жасап отырғанын білді. Содан кейін айтқан:

– Байқал бойы да, бұл ара да қазақтардікі. Сіздер өздеріңізді көрші жатқан казактарға қарап қазақпыз деп жүрсіздер. Біздің халықтың аты үш-төрт рет өзгерген. Сіз айтқан Қыпшақ кейін қазақ атанған. Бертінде қазақ сөзін бұл кісілер бізден алған болуы керек. – Шоң алдындағы сөзді генерал саясатқа беріліп айтып тұрғанын білді, содан кейін осылай айтып тұр еді. Мұнымен оны жеңе алмайтынын Шоң түсініп, – мен сізбен дауласпаймын. Түбінде тарихшылар қайта зерттеп айтар, – деді.

– Дұрыс айтасыз, тарихшылар дәлелдейді. Мен сізге тағы бір сұрақ бергім келіп тұр. Сіз бұл араны киргиздар жері деп отырсыз. Олар ұзақ уақыт осы арада тұрса мына тау басында неге қар жатыр білесіз бе? Ал біздің казактар біледі. Оның себебі неде деп ойлайсыз? – деп, Шоңға сұрақ қойған. Бұл Колпаковский жергілікті халықтың қаншалықты сауаты барын білу үшін, бұл жердің казактар жері екенін мойындату үшін осындай сұрақ қоятын.

– Генерал мырза, бұл таудың басында қар жататын себебі, онда ауа жоқ. Болса да аз, Қар ауа арқылы ериді. Ауа аз болған соң ерімей жатыр.

Мына адамның бірден жауап бергеніне генерал таң қалды. Содан кейін сұраған еді:

– Сіз бұл жаңалықты қай орыстың кітабынан оқыдыңыз?

Орысша біліп тұрғанына қарағанда орыс кітабынан оқыды ғой деп ойлаған еді генерал. Онда айтар сөздері бар еді. Шоң басқаша сөйледі:

– Жоқ, мен бұл жаңалықты шығыстың ғалымы Дулати деген адамның кітабынан оқыдым.

Ал шындығында оңтүстікте тау басында қар жататынының себебін сонау бала кезінде бабасы Жанкелдінің аузынан естіген еді. Ол кісі Бұхар, Хиуа базарларына барып жүргенде, жаз айларында тау басында жатқан қарға қатты мән берген болуы керек, сол жақтың білетіндерінен сұраған екен. Шоңның айтып тұрғаны сол еді. Әдейі мына генерал алдында түрік тілдес ғалымдардың беделін түсірмеу үшін Дулати есімін атаған болатын.

Генерал таң қалып, шығыс ғалымдары да осындай жағдайды біледі екен-ау деп ойланып қалды. Енді әлгіндей сұрақ бергеніне өкініп қалғандай болды. Өз беделін өзі түсіріп алғандай көрінді оған.