Язэп Малецкі - Пад знакам Пагоні

Ведама, умовы вайны, і нацыстоўскі таталітарны рэжым Гітлера, з пачатковай славянагубнай праграмай, ня спрыяў выяўленьню дэмакратычных тэндэнцыяў зьезду. Ды нельга вінаваціць і зьезд, і БЦР у тым, што яны былі паслухмяныя Немцам марыянэткі тыпу бальшавіцкіх «зьездаў» у БССР. На зьезд, праўда, прыбылі дэлегаты з назначэньня, а сам ён трываў толькі адзін дзень, бо ўжо ў часе нарадаў можна было на залі паседжаньняў чуць кананады цяжкіх баёў фронту, які якраз тады маланкава набліжаўся да Менску. Ды каго іншага маглі-б паслаць «дэмакратычныя» выбары, ды якую іншую ідэялёгію рэпрэзэнтавалі-б «дэмакратычныя» пасланьнікі?

Гэта-ж Першы Усебеларускі Кангрэс у 80 % складаўся з гэтак званых «абласьнікоў», ці бо з дэлегатаў «Западной області», падабраных ды нацкаваных бальшавікамі супроць дэмакратычнага ладу й беларускай дзяржаўнасьці. А што сталася? Беларускі народ клясава адналіты, дэмакратычны, свабодалюбны й патрыятычны, і хоць бальшавікі акружылі будынак зьезду, а ленінска-сталінскія агенты намагаліся запалохаць расправай за непаслухмянасьць бальшавіцкай праграме, Першы Кангрэс адкінуў бальшавіцкі лад у Беларусі ды паклікаў да жыцьця Беларускую Народную Рэспубліку — дэмакратычную дзяржаву ў этнаграфічных межах пасяленьня беларускага народу!

Тое самае паўтарылася й у Другой вайне. Гітлероўскія Немцы не перашкаджалі справе арганізацыі зьезду ды не праяўлялі намаганьняў умешвацца ў ход нарадаў. Было ім ужо не да гэтага. Дэлегаты, што прыехалі, былі такія самыя беларускія патрыёты, што й на Першым Кангрэсе, і на парадку дня паставілі ня нейкі беларускі нацызм, не марыянэцтва ў карысьць Трэйцяга Райху, але працяг нашага змаганьня за зьдзяйсьненьне Акту 25 сакавіка 1918 году, за стварэньне сваёй незалежнай дзяржавы.

А за 25 гадоў палітычнага змаганьня беларускі рух, не зважаючы на крывавы масавы тэрор чырвонае Масквы, на глум пад Польшчай, на панесеныя аграмадныя страты ў радох патрыятычнае інтэлігенцыі, паказальна задэманстраваў вялікі прагрэс у пашырэньні нацыянальна-палітычнай сьвядомасьці. Не засталося бязь сьледу й тое, што не зважаючы на аграмадныя разбурэньні, на вялікія цярпеньні й страшэннае вынішчэньне жыхарства, і Другая вайна была часам яшчэ аднаго ўздыму да свабоды, да незалежнасьці.

На зьезьдзе сьцьвердзіў гэта й генэрал К. Езавітаў, удзельнік Першага Усебеларускага Кангрэсу:

«Дваццаць пяць гадоў таму назад бальшыня дэлегатаў на Першым Кангрэсе прамаўляла парасейску. Сёньня ўсе бяз вынятку прамаўляюць пабеларуску… Тады былі ў некаторых ухілы ў бок Расеі, сёньня адна ў усіх ідэя — НЕЗАЛЕЖНАСЬЦЬ!»

У абліччы новага бальшавіцкага нахлыну зьезд ставіў галоўнай мэтай справу найважнейшую: каб перад сьветам заявіць, што беларускі народ пратэстуе супроць новых міжнародных махінацыяў пастанаўляць аб ягоным лёсе безь ягонай волі. А воля ягоная адна: не надпісная, не гітлероўская, не бальшавіцкая, ня польскіх абшарнікаў, але свая, адвечная, справядлівая.

Калі нарады кангрэсу 27 чэрвеня 1944 году яшчэ былі ў поўным ходзе, таго дня, асабліва папаўдні, даходзілі магутныя выбухі й гарматная кананада фронту, што набліжаўся. Людзі адчувалі трывогу, перашэптваліся, некаторыя ціхачом выходзілі з залі. Калі каля 6-й гадзіны вечара кангрэс канчаўся беларускім нацыянальным гімнам, дык заля была ўжо на 25 % пустая. Калі-ж мы выйшлі з тэатру, дык выявілася, што дэлегаты з усходняй Беларусі, з ваколіцаў Полацка, Віцебска, Воршы, Магілёва, Барысава, Гомеля, ня могуць ужо вярнуцца да сваіх хатаў, бо там ужо чырвоныя акупанты.

Вечарам таго дня, ня маючы магчымасьці хуткага выезду, я з сваім сябрам Цьвячкоўскім пайшоў у тэатр. Ставілі антыбальшавіцкую драму. Народу, на дзіва, было поўна ды білі брава, як ніколі. На залі сядзелі два рады дзяўчат у шэрых уніформах з Пагоняй на бэрэтах. Былі гэта сяброўкі СБМ з Жлобіна. Яны ведалі, што дамоў вярнуцца ўжо ня могуць.

Пераначаваў я ў памяшканьні нябожчыка праф. В. Іваноўскага, і там даведаўся, што бальшавікі пад Віцебскам і пад Гомелем перарвалі нямецкую абаронную лінію ды маланкава сунуцца на Менск.

Назаўтра зраньня мы зь Цьвячкоўскім пайшлі ў будынак БЦР, каб пагаварыць з прэзыдэнтам БЦР Р. Астроўскім ды ехаць дамоў. Астроўскі мне сказаў:

— Выглядае, што нам прыйдзецца адступаць, бо Немцы ў генэральным камісарыяце Беларусі, — будынак іх быў насупраць БЦР, — паляць дакумэнты, што відаць з дыму іхных комінаў. Як вернешся, палі дакумэнты, ды едзь у Вільню. Мая там кватэра: Вострабрамская 8, у А. Сакаловай.