Язэп Малецкі - Пад знакам Пагоні

— А як-жа будзе з грашыма для намесьніцтва на выплату для людзей? — пытаюся.

— Грошы ўжо высланыя ў ваш банк. Пытайцеся там. А далей пабачым што будзе. Бывайце! — І мы разьвіталіся.

Калі я прыйшоў на цэнтральную станцыю ў Менску, там кіпела, як у катле. Нямецкія эшалёны ішлі ў адзін і ў другі бок, ніхто нічога не гаварыў, нікога з цывільных ня ўпускалі на плятформу й не магло быць і гаворкі, каб нехта сеў у вагон. Перапоўненыя яны былі раненымі й нямецкімі ўцекачамі. На станцыі я сустрэў Ю. Мурашку ды іншых дэлегатаў на кангрэс. Мы ўсе непакоіліся. Урэшце, каля гадзіны першай ночы, нехта сказаў, што з таварнай станцыі ідуць цягнікі на захад ды там можна знайсьці месца.

Мы сарваліся зь месца ды нейкімі завулкамі й выпаленымі руінамі дабіліся да таварнай станцыі. Тут запраўцы былі лепшыя магчымасьці вырвацца зь Менску. Я знайшоў цягнік на Маладэчна. Мы цярпліва чакалі яго адыходу ды час праганялі на гутарках пра гарачыя падзеі на беларускім ды сусьветным гарызонтах. Урэшце, каля гадзіны 9-й вечара, наш цягнік пасунуўся на захад. Рухаўся ён паволі, на кожнай станцыі дачапляў новыя вагоны, і толькі пад раніцу, калі ўзыходзіла сонца, пад'ехаў да Маладэчна.

Тут наш цягнік загналі ў тупік. На ўсходні фронт везлі зялёныя, паласатыя, магутныя танкі тыпу «Тыгр» ды вялізныя гарматы, аўты ды іншую цяжкую зброю. Мой сябра Ю. Мурашка, які быў разам, сказаў:

— Глядзі, братка! Такая магутная сіла! Яна згняце бальшавікоў!

— Магутная то магутная, але ці яны здолеюць пусьціць яе ў ход? — адказаў я. — Бальшавіком памагаюць Амэрыканцы зь яшчэ большай тэхнікай…

Але мы ўсё-ж урэшце паехалі на захад. Па дарозе, на галоўных шляхах, бачылі аграмадныя абозы жыхарства з накладзеным на сялянскіх вазох «багацьцем» — дзяцьмі, мяшкамі, сенам. Пры вазох блыталіся змучаныя каровы, ішлі прывязаныя запасныя коні. Гэта адступала Смаленшчына, Аршаншчына, Магілёўшчына.

У Маладэчне быў сякі-такі парадак, але пераважала напружанасьць. Тэлефонная лучнасьць зь Вялейкай і Каралеўшчынай была перарваная. Я доўга на паліцыі чакаў, пакуль мяне злучылі з Вялейкай. Абяцалі зараз-жа прыслаць узброены грузавік.

Празь нейкую гадзіну зьявілася па мяне пяцітонка зь пяцьмі ўзброенымі паліцыянтамі. У машыну, апрача мяне, села пяць дэлегатаў з кангрэсу. Мы хутка, бязь ніякіх турботаў праімчалі 20 км дарогі.

У гэтым часе вялейскі гэбітскамісар даў загад аб эвакуацыі перад нахлынам бальшавікоў. Людзі бегалі па вуліцах, як мурашкі, ня ведаючы, што рабіць, як ды куды эвакуявацца. Калі я прыехаў, шмат хто, абкружыўшы, пыталіся мяне, што рабіць, які ратунак? Ды я й сам гэтага ня ведаў.

У намесьніцтве людзі сядзелі й чакалі на мяне. Я пайшоў у гэбітскамісарыят, каб даведацца, што робяць Немцы. Гэбітскамісар сказаў, што няма іншага выхаду, што і нам трэба эвакуявацца зь Вялейкі, бо сюды прыходзіць вайсковая франтавая ўлада. Кірунак нашае эвакуацыі — Кэнігсбэрг у Прусіі. Ён таксама сказаў, што для мяне й маёй жонкі ён мае месца ў сваім транспарце, а для БКА ён загадаў выдаць з ваенных складоў 100 камплектаў жаўнерскай абмундзіроўкі й абутку для адыходу на захад.

Я склікаў апошнюю нараду маіх супрацоўнікаў, каб абмеркаваць, што рабіць. Даводзілася прызнацца, што перамога не на нашым баку. Сэпаратнага міру, праўдападобна, таксама ня будзе. Трэба вывозіць з заложанае зоны ўзброеныя сілы, беларускіх актвістых, ратаваць нацыянальныя кадры, або, застаўшыся, арганізаваць супроцьбальшавіцкую партызаншчыну.

Паколькі рэальныя абставіны паказвалі на тое, што на масавы рух лічыць немагчыма, ды нямецкая падмацоўка была слабая, дык мы пастанавілі, што афіцэры й наагул беларускія патрыёты, якім пагражае з прыходам бальшавіцкіх гордаў пэўная сьмерць, павінны адыходзіць на захад, каб там працягваць змаганьне за вызваленьне Беларусі. Той-жа, хто наважыцца застацца, хай паступае паводле свайго розуму й сумленьня. Жаўнераў, якія заставаліся, я звольніў ад складзенай прысягі.

Таго самага дня больш 350 жаўнераў БКА надзела нямецкія мундзіры, на шапкі начапіла Пагоні, ды з зброяй у руках, пад камандай кап. Шмаціна, рушыла вялікім табарам на захад.

Ноч у Вялейцы прайшла спакойна, раніцай-жа мы спалілі ўсе дакумэнты намесьніцтва ды зьнялі з машты наш сьцяг. Цяжэйшыя рэчы я заладаваў на воз БКА, пад нагляд сп. Т., з даручэньнем даставіць у Вільню на паказаны адрас, сам-жа з жонкай і падручнымі чамаданамі пайшоў у гэбітскамісарыят, спадзяючыся на месца ў праектаваным нямецкім транспарце. А тут самых Немцаў сядзіць поўна на чамаданах, без надзеі на хуткі ад'езд. Пабачыў і гэбітскамісара, ды спытаўся яго: