Язэп Малецкі - Пад знакам Пагоні

— Куды ехаць?

— Драхэн гассэ З, — кажу.

А ён:

— Выбачайце, — кажа, — я такой вуліцы ня ведаю.

Мы да другога, да трайнога, — тое самае. Нарэшце адзін дадумаўся, што мы вымаўляем «хох дойч» [30] Высоканямецкім дыялектам. ды нас паправіў: «Дрохэн госсэ!» Ён нас завёз на гэты малюсенькі завулак, дзе пад нумарам 3 стаяла невялікая хаціна, у якой «граф» Асінскі займаў адзін пакой, і то на супалку зь нейкім іншым.

Асінскі зьбянтэжыўся гэткай нечаканасьцяй ды адправіў нас у Беларускі Камітэт, што быў непадалёк. Мы завалакліся туды, а там, у маленькім пакойчыку, ягонае «бюро». Ён перапрашаў нас за сьціпласьць ды даў адрас у Кайзэргоф гатэль. Там мы добра адпачылі ды на другі дзень наведалі былога консула БНР у Вене, старэйшага ўжо ды хворага на сэрца чалавека, прозьвішча яго ніяк не памятаю. Консул прыняў нас вельмі ветліва й гасьцінна. У бяседзе ён выказаўся:

— Цяперашняя вайна, гэта другі трагічны акт у гісторыі нашага народу, пры нямецкім у ім удзеле. Цяжка спадзявацца хутка нейкае паправы. З ваеннага змаганьня прыйдзецца пераходзіць ізноў на культурны фронт…

І пэрспэктывы запраўды ня было відаць. «Нямеччына сама ў моцных клешчах двух саюзных франтоў. Што нам рабіць?» — думаю, вярнуўшыся ў гатэль. Чуваць, што Немцы хочуць тварыць беларускую дывізію. Ды што значыць адна, дзьве, тры чужанецкія дывізіі, калі вялізарная нямецкая ваенная машына крышыцца кожны дзень, як пясчаная скала! Нам застаецца адно — перакідацца на бок заходніх Аліянтаў ды шукаць там грунту для нейкай успамогі беларускаму народу, які ня можа, не павінен загінуць у жорнах расейска-бальшавіцкае навалы. Таму я й падаўся далей на захад, каб у вольным сьвеце далей працаваць, пад Знакам Пагоні, для дабра й будучыні свайго народу.

Вялікая бітва за Беларусь у Другой Сусьветнай вайне, ад 23 чэрвеня да 10 ліпеня 1944 году, была адной зь вельмі важных у гісторыі. У баёх тут ня пала столькі жаўнераў, як, прыкладам, пад Вэрдэнам або Сталінградам, ды вынікі яе былі катастрафічныя ня толькі для Нямеччыны, але й для ўсяе ўсходняе ды паўдзённае Эўропы.

На паўночны ўсход ад Менску, па лініі Віцебск, Ворша, Магілёў, абаранялі Беларусь 41 добра ўзброеная нямецкая дывізія. Бальшавікі сканцэнтравалі тут аднак-жа сілы ў чатыры разы большыя, і яны хутка праламалі фронт на поўначы ў кірунку Сянно, Бешанковічы на Полацак, ды на поўдні, ніжэй Магілёва, у кірунку Слуцак — Баранавічы. Сталася гэта ў вялікай меры й таму, што нямецкі жаўнер, які праседзеў тры цяжкія зімы ў сьнягох Беларусі, меў ужо даволі вайны ды чакаў як найхутчэйшага яе канца.

Недахоп паліва тармазіў рухі нямецкага войска, паралізаваў агрэсыўнасьць нямецкага лятунства. Гітлер, да гэтага, згубіўшы каля 40 % сваёй арміі, адчуваў востры недахоп рэзэрваў і ня меў ужо сілаў, каб блякаваць прарывы фронту. На ходзе ваенных падзеяў на ўсходзе пачаў моцна адчувацца й адкрыты Аліянтамі другі фронт на захадзе. Нямецкія саюзьнікі — Фінляндыя, Італія, Румынія, — пачалі адрывацца ад Нямеччыны. Найбольш-жа натуральныя саюзьнікі для змаганьня на ўсходзе — Беларусы, Украінцы, Расейцы, — адкінутыя Немцамі ў 1941 годзе, цяпер ня мелі ўжо ніякае магчымасьці ставіць бальшавіцкім гордам нейкі паважнейшы адпор.

На ўсход ад Менску пайшло ў палон 180 000 нямецкіх жаўнераў і ўся прастора ад Дзьвінска да Роўна сталася адкрытай. Немцы амаль бязь ніякіх баёў адступілі на лінію Нёману, Нарвы й Віслы. Тры прыбалтыйскія дзяржавы падзялілі лёс Беларусі. Немцы, праз барона Бэрнадотта, спрабавалі прасіць міру з Захадам. Гэтая ініцыятыва, як супярэчная мэтам захопніцкае палітыкі Саветаў у Эўропе, была станоўча адкінутая.

Недамагаючы ўжо прэзыдэнт Рузвэльт, абсаджаны камуністычнымі дараднікамі, усімі сіламі дапамагаў Маскве падбіваць іншыя народы ды нават не дазволіў арміям Аліянтаў заняць Нямеччыну, Чэхаславаччыну й увайсьці на тэрыторыю Польшчы, хоць народы гэтыя іх чакалі. Амэрыканцы ня прымалі паддачы местаў і цэлых нямецкіх арміяў, але чакалі цярпліва, пакуль падлюга Сталін заграбе ўрэшце Балканы, ды зойме, на іхнюю-ж бяду, Бэрлін. Монтгомэры на сваю руку заняў Гамбург і гэтак прыкрыў ад Саветаў Данію.

Рузвэльт, дастаўшы ад Сталіна «слова», што бальшавікі ўсюды завядуць «дэмакратычныя» парадкі, і нават надрукуюць сьвятую Біблію, у сваёй наіўнасьці быў пэўны, што бальшавікі «зьмяніліся» й таму маюць поўнае права завесьці «ўсходняга тыпу» дэмакратыю ў Польшчы й на Балканах.

Ад Масквы абараніўся, саматугам, адзін Тыто ды таму, што будучы добрым камуністычным вучнем, спачатку здабыў давер у Сталіна, пасьля-ж, калі апанаваў адміністрацыю й войска, застасаваў сам ведамую бальшавіцкую тактыку: на словах дагаварывайся, але рабі, што табе патрэбна. Гэтак, пачуўшыся ў сіле, ён выкінуў зь Югаславіі Расейцаў. Пакуль алькаголік Варашылаў сьцяміў што ды як, Югаславія была ўжо вольная, хоць і камуністычная. Сьлядамі Югаславіі пайшла й Альбанія. Іншым народам гэта не ўдалося. Бунт і гераічны супраціў Вугоршчыны ў 1956 годзе, на загад Хрушчова, быў крывава зламаны маскоўскімі танкамі. Вызвольныя-ж сацыяльна-палітычныя рэформы Дубчэка ў Чэхаславаччыне былі брутальна здушаныя збройнаю сілай.