Язэп Малецкі - Пад знакам Пагоні

Хутка пасьля сходу ворганамі НКВД былі ў Вільні схопленыя вядучыя беларускія дзеячы, ды ў першую чаргу тыя, што былі на сходзе «беларускіх інтэлігентаў»: Антон Луцкевіч, Вячаслаў Багдановіч, Антон Нэканда-Трэпка, Вінцэнты Грышкевіч, Макар Косьцевіч, Бусел, Самойла ды шмат іншых. Як адбываліся арышты паасобных беларускіх дзеячаў уявіць сабе можна з прабегу арышту рэдактара «Беларускае крыніцы» Янкі Пазьняка. [7] Паводле апавяданьня навочнага сьветкі інж. С. Нарушэвіча

А гадзіне 2 ночы, перад домам Локець 7 спынілася аўта НКВД, «чорны воран». Колькі энкавудзістаў, пад провадам мясцовага Жыда, стукаючы ў дом, крычала: «Хозяін отворі!» Янка Пазьняк не адчыняў. Тады энкавудзісты сталі ламаць дзьверы, але дубовыя дошкі не паддаваліся. Урэшце адзін зь іх выламаў у вакне фортачку ды ўлез у хату, зьедліва прыгаворваючы: «Іш, как здорава спіт!» Пазьняка паднялі на ногі, спраўдзілі дакумэнты, ды загадалі адзецца. У акружэньні заплаканай сям'і, жонкі ды дзяцей ён адзеўся скора. Тады яго пагналі ў грузавік. Янка Пазьняк ніколі не вярнуўся. Былі чуткі, што недзе ў ліпені 1941 году яго, разам з групай беларускай інтэлігенцыі, бальшавікі расстралялі ля ракі Вулы. Гэтак загінуў апошні рэдактар «Беларускае крыніцы», адзін зь верных сыноў беларускага народу.

22 кастрычніка 1939 году ў Вільню прыехалі начупыраныя, як пеўні, летувіскія паліцыянты, і хто ўцалеў ад арыштаў, той застаўся ў жывых. НКВД перад сваім адыходам грабіла што можна было грабіць, ды вывозіла на ўсход. Пасьля выезду НКВД людзі памалу ды нясьмела сталі паказвацца з сваіх сховішчаў. Вільня ўздыхнула свабадней, але па ўсёй Заходняй Беларусі шалеў далей бальшавіцкі тэрор, цягнікі зь зьняволенымі імчаліся на ўсход.

Вільня тымчасам пераходзіла ў рукі новых часовых валадароў, хоць, як прызнала сама Масква, места, як і яго навакольле, ня было летувіскім. Старшыня народных камісараў і камісар замежных справаў СССР, В. М. Молатаў, у сваёй прамове перад Вярхоўным Саветам СССР 31 кастрычніка 1939 году заявіў:

«Савецкі Саюз пайшоў на перадачу места Вільні Летувіскай рэспубліцы не таму, што ў ім пераважае летувіскае жыхарства. Не, у Вільні бальшыня жыхарства не летувіскае. Але савецкі ўрад лічыўся з гэтым, што места Вільня… павінна належыць Летуве, як места, зь якім, з аднаго боку зьвязанае гістарычнае мінулае летувіскае дзяржавы, а з другога — нацыянальныя спадзяваньні летувіскага народу».

«Известия» ды «Правда» І.XI.1939

З сваім адыходам зь Вільні бальшавіцкія ўлады апарожнівалі турмы, забіралі ўсё годнае ўвагі з крамаў, прадпрыемстваў, музэяў, навуковых установаў.

28 кастрычніка летувіская паліцыя поўнасьцю асадзіла места. Насіла яна сінія шынялі, чырвоныя адзнакі, з чырвонымі аколышкамі шапкі, ды гутарылі выключна пажамойцку. Дзеля іх пацешнага выгляду ды незразумелай мовы віленчукі дасьціпна празвалі іх «калакутасамі» — індыкамі. На другі дзень у Вільню ўвайшла брыгада летувіскага войска, а за ім сьпяшаліся сотні «шаўлісаў», каб заняць цёплыя пасады.

Жамойцкія збройныя аддзелы ўвайшлі ў Вільню як чужыя ў чужы сабе горад. У месьце тады ня было й 2 % летувіскага жыхарства й яно гублялася ў славянскім моры. Дзеля гэтага й іхняга войска ніхто не сустракаў, ніхто ня вітаў. Новым акупантам места давялося ўсьцяж насылаць з Коўні ды іншых сваіх гарадоў транспарты летувіскага жыхарства, каб адміністрацыйна апанаваць падараваную ім Вільню. Гэтак было іх навезена больш 20 тысячаў.

Хутка пайшлі новыя парадкі. Старых жыхароў, Палякаў і Беларусаў, выкідалі з гарадзкой управы, чыгункі, прадпрыемстваў і ўстановаў, школьніцтва, адміністрацыі. Іх месца займалі малапісьменныя наезьнікі. Хутка яны павывешвалі свае шыльды, пазьмянялі назовы вуліцаў на свой лад. Зразу ўвялі жамойцкую мову ўва ўсе ўрады і ўстановы. Цяпер Вільня сталася нямой: усюды патрэбны быў перакладчык. Людзі наракалі, клялі, бунтаваліся, што ня могуць згаварыцца ў сваім родным месьце ў сваіх сама пільных жыцьцёвых справах.

Каб прысьпяшыць веду мовы новае ўлады, давялося арганізаваць адумысныя курсы ўва ўсіх раёнах места, куды ў прымусовым парадку заганялі кожнага, хто недзе трымаўся на нейкай працы. Каб апанаваць віленскія касьцёлы — апрача касьцёлаў сьв. Яна й сьв. Казімера, што ім пераказала курыя — яны тварылі шаўліскія ды студэнцкія баёўкі, падымалі бойкі ў Вострай Браме, у Катэдры, ды іншых сьвятынях. Баёўкам заўсёды памагала паліцыя, якая хапала мужчынаў, жанчынаў і дзяцей, садзіла іх у турмы ды зьбівала. Падобны тэрор праводзіўся й па занятых Жамойцамі мястэчках Віленшчыны. Гэткага зьдзеклівага глуму нявіннага аўтахтоннага жыхарства мне больш нідзе не давялося бачыць, хоць зьведаў я паўсьвету.