Язэп Малецкі - Пад знакам Пагоні

Спаткаў я тут і цікавых людзей. Суседні вось маёнтак Рушчыца перапоўнены польскімі вайсковымі ўцекачамі. Панатварылі яны тут сабе розныя пасады, як кіраўніка канюшні, кароўніка, сьвінарніка, плодазьменаў, прадукцыі корму й г. д., а фактычна займаліся, апроч распусты, вайсковымі справамі: зьбіралі ды перахоўвалі аружжа, праводзілі лекцыі на вайсковыя тэмы, слухалі лёнданскае радыё й шырока займаліся шаптанай прапагандай. Іх правадыром быў рэктар Духоўнай сэмінарыі ў Ломжы, кс. П. Правёў я зь ім шмат гутарак на вячорных пагулянках.

Чатыры ўрадоўцы пошты ды валасной управы былі прывезеныя з Жмудзі. Яны цэлымі днямі гулялі ў карты, пілі гарэлку, ды часта біліся міжсобку за падзел «банкавых» грошаў.

Калі Гітлер напаў на Польшчу, ён плянаваў, што як і ў Аўстрыі ды Чэхаславаччыне, шантажом, тэрорам ды маланкавым ударам за два тыдні зломе польскі супраціў, а тады, яшчэ перад зімой, пакуль Аліянты не падрыхтаваныя, піхне свае арміі на Францыю. Тымчасам Адольфу падвіхнулася нага: ягоныя арміі затрымаліся ў Польшчы больш двух месяцаў. Атакаваць Францыю зімой ня было як, давялося чакаць вясны 1940 году. Аліянты гэтым-жа часам правялі мабілізацыю, пераставілі індустрыю на патрэбы вайны, пасьпешна змабілізавалі ды перашколілі авіяцыйныя кадры, ды пастараліся ўсьведаміць сусьветную апінію пра нацыстоўскую небясьпеку й зьверствы.

Гэтак раскачалася Гітлерава «маланкавая» на шэсьць гадоў вайна, што двойчы крывавым валам перакацілася праз нашу бацькаўшчыну.

Перад самым выбухам Другой Сусьветнай вайны жыцьцё ў Заходняй Беларусі было пад цяжкім прэсам польскага нацыяналізму. Беларускі нацыянальны рух ледзь зіпаў пад няспыннымі прасьледамі польскіх паліцыйна-адміністрацыйных уладаў, што маніліся ў блізкай ужо будучыні на беларускіх землях вынішчыць усякую беларушчыну. Газэты й часопісы, беларускі друк, былі ў клешчах жорсткае цэнзуры. Калі наагул маглі выходзіць, дык з частымі вялікімі белымі плямамі. За гэтыя плямы трэба было пасьля ісьці пад суд адказным рэдактарам.

З часопісаў і газэт выходзілі: «Беларуская крыніца» (закрытая загадам уладаў колькі гадоў да вайны), «Беларускі фронт», «Шлях моладзі», «Хрысьціянская думка», «Калосьсе», «Беларускі летапіс», ды колькі іншых дробных публікацыяў. Беларускі рух тады выражаўся трыма кірункамі.

Незалежніцкі лагер складаўся з колькіх розных напрамкаў. Сюды ўваходзілі: Беларуская Хрысьціянская Дэмакратыя (БХД), коратка перад вайной пераназваная «Беларускім Народным Аб'еднаньнем», з установамі — Беларускі Інстытут Гаспадаркі й Культуры, кнігарня й выдавецтва «Пагоня», друкарня імя Ф. Скарыны, «Беларускі Каталіцкі Камітэт у Вільні», ды часопісамі «Беларуская крыніца», «Шлях моладзі», літаратурна-навуковы часопіс «Калосьсе», «Хрысьціянская думка», «Бюлетэнь бялорускі» (выдаваўся папольску). На чале гэтага табару стаяў айцец Адам Станкевіч.

Другім, больш радыкальным, незалежніцкім напрамкам быў «Беларускі фронт» зь месячнікам таго самага назову, які ваяўніча ставіўся й да бальшавіцкай дывэрсіі «народнага фронту» й да польскай санарыйна-эндацкай палітыкі, і да гітлерызму, ды арыентаваўся на палітычна-нацыяняльнае адраджэньне беларускага народу ў духу яго гістарычных традыцыяў. Да гэтае групы прымыкалі: частка інтэлігенцыі з БХД, зь Беларускага Студэнцкага Саюзу, Беларускага Навуковага Таварыства, частка беларускага духавенства. Правадыром гэтага кірунку быў айцец Вінцэсь Гадлеўскі.

На груньце незалежніцкіх ідэалаў стаялі й невялікія групы: Беларускіх нацыянал-сацыялістаў з ворганам «Новы шлях» (Акінчыц, Казлоўскі), Беларускіх эсэраў з ворганам «Золак» (Чарноцкі, Бусел, Аніська), і гэтак званая «лявіца» — рэшткі разгромленай Палякамі Беларускай Сялянска-Работніцкай Грамады, Таварыства Беларускае Школы, працаўнікі Беларускага Банку.

Другую групу тварылі гэтак званыя «комікі», сябры нелегальнае Камуністычнае Партыі Заходняе Беларусі (КПЗБ), падпольнага камсамолу ды іх сымпатыю, бальшавіцкія агенты, варожа настаўленыя да ідэі незалежнасьці Беларусі. Яны вялі падпольную дывэрсію супраць незалежніцкіх кірункаў. Гэтая група была моцна насычаная агентамі польскае выведкі зь віленскае ваяводзкае «двойкі» Панскага. Дайшло да таго, што агент выведкі Стральчук быў «інспэктарам» КПЗБ (ранены Прыпяцкім у часе судовага працэсу ў Вільні). Калі пазьней Заходнюю Беларусь занялі бальшавікі, усе сябры КПЗБ і камсамолу былі на чорным сьпіску галоўнага пракурора СССР, падлягалі арышту й сьледзтву.