Язэп Малецкі - Пад знакам Пагоні

Калі селі на воз, мы ад возьніка даведаліся, што лепш ня ехаць на зборны пункт, але пераначаваць у ягонай хаце, ды пасьля ехаць у кірунку Беластоку. Калі мы гасьцілі ў гаспадара, да нас зьявіўся савецкі шпіцаль: дзяцюк гадоў 19, скамунізаваны да шпіку касьці. Ён вельмі хваліўся савецкімі дасягненьнямі, прыкладам, сьмертаноснымі праменьнямі, што маюць запаліваць на ляту варожыя самалёты. Ёй меўся нас назаўтра даставіць у зборны пункт, ды мы выехалі додня ў Зарэмбы Касьцельныя, бо туды даходзіў зь Беластоку цягнік.

Ноччу перад выездам мяне наведала група Жыдоў з Пултуска ды Выткана. Працавалі яны ў Немцаў на акопах, а як працы закончылі, Немцы выкінулі іх у Саветы. Цяпер яны хацелі забраць свае сем'і зь Генэральнай Губэрні. Расказаў я ім падрабязна, як Немцы зьдзекуюцца над Жыдамі, забіраюць іх маёмасьць ды заганяюць у гетта. Жыды амаль усю ноч енчылі, гаманілі ды ўсё мяне распытвалі, пад раніцу-ж усе пайшлі па свае сем'і.

У Зарэмбах Касьцельных набралася за пару тысячаў людзей. Есьці ня было чаго. Усе чакалі на цягнік. Каля паўдня прыйшоў цягнік таварны. На працягу 15 часінаў 30 вагонаў напоўнілася народам і хатомкамі. У дарозе людзі задорна дыскутавалі з Жыдамі, якія выражалі свой жаль да польскіх уладаў за тое, што іх ня прымалі ў войска, на чыгунку, пошту, банкі, у міністэрствы, а на ўнівэрсытэты толькі абмежаны лік.

У Беластоку мае прыгодныя таварышы падарожжа павыскаквалі зь цягніка. На разьвітаньне ў нас няшмат знайшлося да гутаркі. Яны шукалі працы ў Саветах, я-ж меў свае пляны, трымаўся ад іх воддаль. Мне пашчасьлівіла, бо мой цягнік ішоў проста да Вільні. Праяжджаючы праз Горадню я ўспомніў што два тыдні таму мне расказваў кіраўнік пагранічнай жандармэрыі, капітан Н.:

— Я быў назначаны кіраваць абаронай Горадні. Адна наша рота жаўнераў, бяз танкаў ды артылерыі, не магла ставіць супраціву бальшавіцкім панцырным адзінкам і таму мы наважылі здаць места бяз бою. У гэты момант 16-ці гадовая вучаніца гімназіі ўзарвала на вуліцы Арэшчыхі бальшавіцкі танк, кінуўшы на яго запаленую бутэльку з газай, г. зв. кактэйль Молатава. У іншых пунктах места ўспыхнулі сутычкі — студэнты, гімназісты, паліцыя, работнікі, урадаўцы й агароднікі сталі страляць па няпрошаных «асвабадзіцелях». Мая рота амаль самавольна пайшла ў бой. Пасьля гадзіны бою было спалена яшчэ 6 танкаў і зьбянтэжаная бальшавіцкая пехата кінулася на ўцёкі. Радасьць пераможцаў была нячуваная. Білі званы ў касьцёлах і цэрквах, увесь народ выйшаў на вуліцы, сьпявалі патрыятычныя песьні, цешыліся зь перамогі над агрэсарам. Гэтая радасьць трывала аднак-жа толькі 48 гадзінаў. Бальшавікі абыйшлі места наўкольлем з паўночна-ўсходняга боку ды сталі абстрэліваць з кулямётаў і гаўбіцаў. Тым самым часам каля 20 танкаў паволі, страляючы, пасоўвалася да цэнтру места. Я з маімі жаўнерамі перайшоў на левы бераг Нёману.

Прайшло толькі сем тыдняў ад часу, калі я тут праяжджаў. Сьвяцілася тады элеганцыя вайсковых ды ўрадаўцаў, шуршэлі ядвабныя сутаны духоўных, важна пахаджвалі напышаныя польскія паліцыянты, снавалі навокала гаваркія, прыгожа адзетыя жанчыны… Цяпер усё гэта зьнікла беспаваротна. Прыйшлі з захаду і ўсходу новыя людзі, загаварылі іншымі мовамі. Выгляд усіх цяпер быў шэры й прыгнечаны. Гэтак усё хутка мяняецца ў вырашальныя дні гісторыі.

Цяпер я ўжо еду да Вільні. Ізноў поўна Жыдоў, што едуць проста да Масквы, ды ізноў гарачыя дыскусіі, чаму ды як упала Польшча. Усе былі абдзёртыя, паўгалодныя, перамучаныя. Дыспутавалі аднак-жа вельмі ахвотна. Мне толькі стала вельмі няпрыемна, калі ў майго дыспутанта я заўважыў вялікую адзежную вош.

Калі прыехаў да Вільні, уздыхнуў вальней, бо быў пэўны, што тут няма ніякіх вывазаў. На станцыі я аддаў мае рэчы на перахаваньне й атрымаў квітанцыю на незразумелай мне жмудзкай мове. Нашая сталіца здалася мне шэрай, штодзённай ды абдзёртай з элеганцыі й вясёласьці. Перапалоханыя людзі тысячамі перавалівалі па галоўных вуліцах места. Былі тут студэнты, багацейшыя сяляне, шляхта, былыя паліцыянты, вайсковыя ды ўрадаўцы, што схаваліся ад савецкае ўлады. Усе жылі, выдавалі, ня маючы ніякіх прыбыткаў. На рынках і ў адмысловых крамах прадаваліся ўсякія ўжываныя рэчы, як хутры, кажухі, абутак, біжутэрыя, лялькі, старыя дываны й іншае.

Хутка я выехаў на працу да Рэшы. Наняў 2 пакоі ў новым доме ды пры 30–40 градусах марозу жыў без апалу. У мяне замярзала малако, чарніла, я ня мог разьдзець у габінэце хворых і мусіў спаць надзеўшыся. Сухія дровы ляжалі ў суседнім лесе, але каб іх за грошы дастаць, трэба было мець пасьведчаньне нейкага «віршынінка» [6] Начальніка (летув.) ў Вільні, наняць падводу, заплаціць грошы лясьніку на мейсцы, усім па чарзе даць узяткі, і тады толькі дастанеш кубамэтр дроў. Быў гэта адзін з мэтадаў зьдзеку Летувісаў над адвечным мясцовым беларускім жыхарствам.