Анатоль Бутэвіч - Раскіданае гняздо крывіцкай славы

Так працягвалася і пасля Ягайлы, ягоныя наступнікі мо яшчэ з меншай ахвотай прыязджалі на вялікалітоўскія землі. Напрыклад, у 1526 годзе рада звярталіся з просьбай да вялікага князя, польскага караля Жыгімонта Старога, запрашаючы яго прыехаць у Княства, каб сярод іншых пытанняў вырашыць праблему ўмацавання Кіеўскага замка.

У 1531 годзе паны-рада сведчылі вялікаму князю і каралю польскаму, што яны ва ўсіх земскіх справах праяўляюць дбайны клопат, але такога поспеху, як пажадана, не могуць дабіцца. Прычына ў тым, што іх не слухаюцца ўраднікі і земскія. А каб справа выправілася, патрабуецца ўмяшанне вялікага князя, бо толькі яго слухаюць высокія чыноўнікі і толькі ён можа навесці належны парадак. У выніку такога становішча, калі няма паразумення на месцы, ускраінныя памежныя замкі, якія выконвалі асаблівую ахоўную функцыю, прыходзілі ў заняпад. Дайшло да таго, што яны не былі забяспечаны ні баявымі, ні харчовымі прыпасамі. А гэта ўжо не замак, які абараняе, не баявая адзінка, што супрацьстаіць ворагу. Карысці ад яго мала. Каб зрушыць справу з месца, патрабаваўся прыезд вялікага князя ў сваё гаспадарства і яго адмысловы загад. Таму рада прасіла Жыгімонта Старога прыехаць. Згодныа была нават на тое, каб пан-гаспадар прыехаў калі не “ўнутр” – на тэрыторыю Вялікага княства, дык хоць бы ў Бярэсце, на яго памежжа. Уяўляеце ролю гаспадара зямлі і становішча яе насельнікаў? Суцэльная бяспраўнасць і поўная залежнасць.

Цікава зазначыць, што некаторыя даўнія гісторыкі заўважылі адну нязвыклую асаблівасць, якая бытавала на вялікалітоўскіх землях. Справа ішла пра лёс жанчын у дзяржаве наогул і ў яе абароне ў прыватнасці. Аказваецца, “літоўская жанчына шляхам вернай службы дапрацавалася да большай, чым дзе б тое ні было, свабоды і самастойнасці” (Карл Шайноха). Літоўка не цуралася ніякай мужчынскай справы, магла выканаць любое заданне. Калі ж, здаралася, заставалася адзінай пераемніцай пасады старасты, не адмаўлялася, не палохалася гэтага. Аказвалася, яна магла годна спраўляцца і дастойна кіраваць не адно сваёй тэрыторыяй, а і памежнымі замкамі. Згадайма хоць бы лёс вядомай абаронцы свайго родавага горада Слуцка князёўны Настассі.

Слуцкі князь Сямён Міхайлавіч (каля 1460 – 14.11.1505) – сын Міхаіла Аляксандравіча і ўнук заснавальніка роду Алелькі, не раз абараняў родны горад ад татарскіх набегаў. Летам 1502 года на чале вялікалітоўскага войска ён разбіў татараў на рацэ Уша. У жніўні гэтага ж года хан Баты-Гірэй са сваім шасцітысячным войскам зноў напаў на Слуцкае княства, захапіў пасады горада. Але замак не паддаўся. Там схаваліся ад ворага ўсе ацалелыя жыхары. Са злосці татары абрабавалі не толькі Слуцк, яны спалілі Капыль, Койданава, Нясвіж, Клецк. Наступным летам зноў кінуліся помсціць беларускім землям. Не маглі абмінуць і непакорлівы Слуцк, хацелі змыць сваю ранейшую ганьбу.

Сведчаць, што князя ў гэты час у горадзе не было. Абарону ўзначаліла ягоная жонка Настасся (каля 1470 – пасля 1524), дачка князя Івана Юр’евіча Мсціслаўскага. Яна апранула ваенныя даспехі, асядлала баявога каня. Вывела вояў на поле і адагнала ворага ад горада. А калі прыехаў муж, яны дагналі татараў каля Давыд-Гарадка і добра правучылі ахвотнікаў квапіцца на чужое.

Нават пасля смерці мужа Настасся працягвала мужна змагацца з захопнікамі. З гісторыі вядома, што ў 1508 годзе дворны маршалак Вялікага княства Літоўскага Міхаіл Глінскі, які два гады перад гэтым атрымаў бліскучую перамогу над татарамі каля Клецка, разам з братамі ўзначаліў мяцеж вялікалітоўскіх феадалаў супраць караля польскага Жыгімонта І Старога. Са сваімі вершнікамі Глінскі вырушыў на Гародню. Па дарозе збочыў у Слуцк. Спадабалася яму ўдовая княгіня. Вырашыў пасватацца. Аднак Настасся адмовіла. Сваю злосць Глінскі вырашыў вымесціць на жыхарах Слуцка. Пачаў паліць горад. Аднак не паддаўся яму замак. Адстаяла яго Настасся. Некаторыя гісторыкі, праўда, даказваюць, што Глінскі сам не хадзіў паходам на Слуцк. Хто ж яго ведае, але нездарма кажуць, што дыму без агню не бывае...

Не скарыўся Слуцк і татарам, якія апошні раз спрабавалі захапіць яго ў 1521 годзе. Настасся аказалася не толькі вопытным ваяром, але і мужнай жанчынай, сапраўднай Жаннай д’Арк. У 1522 годзе яна аддала дачку Аляксандру за гетмана Канстанціна Астрожскага, парадавалася іхняму шчасцю і неўзабаве (апошнія зямныя дзеі яе невядомыя) адышла з жыцця...

Абароне дзяржавы і ахове замкаў у ВКЛ надавалася такая ўвага, што перад гэтым адступалі іншыя дзяржаўныя клопаты. Калі справа датычыла абарончых праблем сваіх замкаў, некаторым тагачасным чыноўнікам дазвалялася не ўдзельнічаць у важных дзяржаўных пасяджэннях, нават не браць удзелу ў сеймах Княства. Напрыклад, ваяводы і намеснікі памежных замкаў не мусілі ехаць на сейм у 1512 годзе. Калі на дзесятым тыдні пасля Вялікадня ў 1521 годзе ў Менску павінен быў адбыцца чарговы сейм, начальнікам ускраінных замкаў было прадпісана, “абы на тых замках вашое милосты украинных мешкалы и в доброй опатренности их заховали».