Kazimierz Wyka - Modernizm polski

Emancypantki nie są powieścią – są spowiedzią duszy (…) Prusa należało w rękę całować i jego pamięci poświęcę edycję Końca epopei – K. Tetmajer o „Emancypantkach” , „Warszawa” 1947, nr 11. [przypis autorski]

1-mo – skrót od łac. primo : po pierwsze. [przypis edytorski]

2-do – skrót od łac. secundo : po drugie. [przypis edytorski]

reforma polegająca (…) należy się wdzięczność nowej szkole – B. Prus, Kronika tygodniowa. Młoda literatura polska , „Kurier Codzienny” 1899, nr 15. [przypis autorski]

nader powściągliwy sąd Żeromskiego o Bez dogmatu czytanym w odcinkach „Słowa” (…) – S. Żeromski, Dzienniki , III, s. 472 (27 V 1890). [przypis autorski]

Kwiat lotosu M. Rodziewicz i Bez dogmatu Sienkiewicza poruszają wielkie kwestie religijne (…) odruchy, cierpienie po prostu nad sobą, walki i udręczenia – cytaty: S. Żeromski, Dzienniki , III, s. 413 (11 XII 1889) i 455 (5 V 1890). [przypis autorski]

Ewolucja literacka ujmowana całościami, według pokoleń i przemian zbiorowych, spóźnia się wobec rzutowanych przez nas w przeszłość i ze stanowiska późniejszych interpretacji budowanych aktualności – dla wyjaśnienia tej sprawy należy zwrócić uwagę na cenny artykuł K. Błeszyńskiego, W poszukiwaniu „X” współczesności („Skamander” 1936, wrzesień). Według Błeszyńskiego w każdej epoce tkwi nieuchwytny najczęściej dla współczesnych „stożek wzrostu”, to coś, według czego, jak według stożka wzrostu w roślinie, rozwijać się będzie owa współczesność, co dla późniejszych ludzi stanie się aktualne, twórcze, w naszym pojęciu w danym czasie najdonioślejsze. „Pełne troski i biedy londyńskie mieszkanko Marksa lub bezdomne noclegi jak zwierz tropionego przyszłego marszałka były, jak dzisiaj wiemy, o wiele współcześniejsze od komnat najbardziej postępowych wielkich kupców czy przemysłowców” (s. 361). Sądzę, że rozumowanie podobne polega na złudnym rzutowaniu przez nas w przeszłość spraw i rozwojów, które dla nas są ważne, ponieważ wygrały, i przypisywaniu tym sprawom w dobie powstawania ich tej samej wagi, jaką dziś dla nas posiadają, mierzeniem ówczesnej doniosłości według doniosłości dzisiejszej, co jest oczywistą hipostazą. Takie hipostazy w historii literatury popełnia się bardzo często i w pełnej, ze stanowiska danej epoki, a nie późniejszych aktualności pisanej, historii prądów są one bardzo niebezpieczne. [przypis autorski]

se pose en s'opposant (fr.) – ustanawia się poprzez stawianie się w opozycji. [przypis edytorski]

Kto ma w piersi poczucie wolnego i potężnego lotu, ucieka jak nieprzytomny (…) ów potężny wiejący po Europie prąd indywidualizmu i tęsknota za samotnością – Forpoczty , s. 167 (C. Jellenta, Cieplarnia bezducha ). [przypis autorski]

owe wyjawy ukrytej treści (…) ku nieskończoności zwróconego jego oblicza – Z. Przesmycki, Wstęp do Wyboru pism dramatycznych Maeterlincka , Warszawa 1894, s. XCI. [przypis autorski]

oderwana, tylko na tle zagadki bytu badana (…) odebrały samoistność i wielkość – Quasimodo [A. Górski], Młoda Polska , „Życie” 1898, nr 19. [przypis autorski]

Nie znamy żadnych praw (…) miliony stuleci stapiają się w jednej sekundzie – S. Przybyszewski, Na drogach duszy , s. 18. [przypis autorski]

Munch, Edvard (1863–1944) – malarz i grafik norweski, sztandarowy przedstawiciel ekspresjonizmu, autor m.in. obrazów Chore dziecko ( Det syke barn , 1886), Krzyk ( Skrik , 1893), Madonna (1893/1894), Wampir ( Vampyr , 1893/1894) i in., większość jego dzieł uzyskało po kilka wersji; przyjaźnił się z wieloma przedstawicielami europejskiej bohemy swego czasu, m.in. Hansem Jægerem, Augustem Strindbergiem, Stanisławem Przybyszewskim i jego żoną Dagny, należał do bywalców berlińskiej winiarni „Zum Schwarzen Ferkel” („Pod czarnym prosiakiem”); zmagał się z alkoholizmem i chorobą nerwową, w związku z czym był przez jakiś czas hospitalizowany, za życia został uhonorowany Królewskim Orderem Św. Olafa oraz Wielkim Krzyżem Św. Olafa. [przypis edytorski]

Vigeland, Gustav Adolf , właśc. Gustav Thorsen (1869–1943) – rzeźbiarz norweski, uczeń Rodina; twórca rzeźb symbolicznych i secesyjnych, autor popiersi i pomników znanych Skandynawów: Henryka Ibsena, Knuta Hamsuna, Alfreda Nobla, Nielsa Henrika Abela, Camilli Collett i in. oraz projektant kompleksu rzeźbiarsko-ogrodowego w Oslo (tzw. Park Vigelanda); starszy brat Emanuela Vigelanda (1875–1948), malarza, witrażysty, rzeźbiarza i architekta norweskiego. [przypis edytorski]

Mombert, Alfred (1872–1942) – poeta niem.; z wykształcenia prawnik; autor tomów: Der Sonnengeist (1905), Aeon, der Weltgesuchte (1907), Aeon vor Syrakus (1911), Der Himmlische Zecher (1909), Der Held der Erde (1919), Aeon Zwischen den Frauen (1920). [przypis edytorski]

Kasprowicz, Jan (1860–1926) – poeta, krytyk literacki, dramaturg, profesor Uniwersytetu Lwowskiego, tłumacz; twórczość Kasprowicza odzwierciedla kilka nurtów młodopolskich: od naturalizmu ( Z chłopskiego zagonu ), przez symbolizm, katastrofizm i ekspresjonizm ( Hymny ) do prymitywizmu ( Księga ubogich ). [przypis edytorski]

Cała natura nie zna szczęścia (…) napięcie bólu – S. Przybyszewski, Na drogach duszy , s. 87. [przypis autorski]

Ponieważ świat duchowy jest wyższą przemianą fizycznego (…) nowych harmonii – Forpoczty , s. 130 (M. Komornicka). [przypis autorski]

Podkreślana przez Komornicką przejściowość, (…) polega na tym, że dążenia do swobody duchowej są u niej jeszcze bezsilniejsze (…) bezsilniejsze wobec władztwa natury, praw naukowych etc. – oto typowy przykład: „Jeżeli czcić każesz [naturo] wielkość i nieskończoność i jako bodziec usiłowań dajesz nam przeczucie nieśmiertelności ich wyników; jeżeli nam kochać każesz wszystko, co niezmierzone, a z wstrętem uciekać od wszystkiego, co ograniczone i małe; jeżeli nas przykuwasz do siebie tym, że nie masz kresu w czasie ni przestrzeni i nawet w rozpacznej żądzy unicestwienia przedstawiasz nam zanik jako mgliste i wieczne istnienie wśród mglistych i nieskończonych obszarów, jeżeli wszystko, co jest w nas i poza nami, oddycha żądzą trwania, jeżeli nam szumu wichury nawet słuchać każesz, jak jęku bezmiarów, jeżeli nam dałaś pragnienie nieśmiertelności dla naszych i cudzych dusz i ciał; jeżeli myśl zupełnego zniszczenia jest w nas krzykiem buntu, jeżeli drżymy z trwogi przed nie-życiem, jeżeli rozwijamy siły nasze ku celom, które mamy za nieśmiertelne, i ręce wyciągamy ku wiekuistym ideałom… – Dlaczego, naturo, uczysz nas także, że życie nasze jest tylko chwilą, a dusza chwilowym drganiem poruszonej przez ciebie ludzkiej struny na harfie wszechzjawisk; że cele człowieka trwać będą, póki się ta struna nie zerwie pod niecierpliwą ręką, żeśmy znikomością i kochamy znikomość i że ograniczoność i małość jest naszym prawem?” ( Forpoczty , s. 139. Dlaczego ). [przypis autorski]