Уладзімер Дудзіцкі - Напярэймы жаданьням

Празь няшчыльна прыплюшчаныя павекі вачэй сачылася электрычнае сьвятло; яно цямнела, шарэла, потым рабілася зырчэйшым, рассыпалася жывым срэбрам, варушылася, як жывое, а пазьней пачало ператварацца ў сіне-жоўтыя кругі; яны шырыліся, прыліпалі да твару й рабіліся мяккімі й цяплюткімі...

...Якая цудоўная раніца каля Пцічы! Сонца яшчэ няма, але вялізарнае сьветла-ружовае паўкола падымаецца ўсё вышэй і вышэй. Вось першыя праменьчыкі прыпалі да дробных, танюткіх карункаў вельмі сінюткіх хмурынак і доўга-доўга цалуюцца зь імі. На густым берагу аселіцы загарэліся росы...

І цудоўныя сінюткія матылькі...

Росы буйнеюць, буйнеюць, набліжаюцца да матылькоў, і ўсе разам коцяцца сустракаць сонца...

Я шпурляю шапку на рачны пясок, расшпіляю кашулю ды імчуся, разьвёўшы рукі, за росамі й матылькамі. Я лаўлю іх, я бяру іх рукамі, каб напіцца, каб умыцца. Росы робяцца драбнюткімі, рассыпаюцца й зьнікаюць. Замест сінюткіх матылькоў разгарнулася густая купчастая лотаць...

Вось і маці... Сьцелючы палотны, пытаецца:

— А чаго-ж ты так рана выйшаў, сынку?

Бягу да рэчкі. Паплаўка шукаю — ня відно. Цягну, а рыбіна хвастом за ваду чапляецца. От ужо й над вадою паўтулава шчупаковага выгнулася, а хвост сіняваты яшчэ болей выгнуўся, і рыбіна-шчупак пад бераг круты, падрэзаўшыся, сіганула.

Стаю й росаў вачыма шукаю, а маці, нясучы палотны мачыць, кажа:

— Позна, сынку, за хвост рыбка ня ловіцца...

Топяцца ногі ў пяску рачным, а я шапкі шукаю. Маці палошча палотны ў Пцічы ды кажа мне, упікаючы:

— За дурной галавой, сынку, і нагам небалазе...

Сорамна мне, і лотаць тую таптаць пачынаю. А маці, выбіваючы пранікам палотны, вачэй ня зводзіць і кажа, галавой ківаючы:

— Ня шукай бяды, сыну, сама бяда знойдзе цябе. Бачыш, як Пціч наша пасінела?

А нехта ўголас мяне гукае...

Шмат людзей, і ўсе да лотаці бегчы хочуць...

— Нідзе не стае чалавеку месца таго: ні там, ні тут. Гіне чалавек ні за нюх табакі, а за пядзю камяную грызьціся будзе, а калі ўжо дзьве пядзі выгрызе, дык ужо й рыштант на галаву рыштанту садзіцца. І грызуцца людзі...

Сэнсу гэтае гутаркі не зразумеў адразу: таго, што гаварыў, ня відно было. Электрычнага сьвятла ўжо ня было. Праз замерзлыя краты вакенцаў урывалася сьвежае марознае паветра. Ападаючы наніз, яно падымала кісьлю камянога мяшка й засланяла, быццам густым туманам, ягоных асельнікаў. Да мяне наблізіўся крываногі старэнькі й ціхутка-ціхутка прамовіў:

— Надта-ж цяжка пакутвалі вы на гэтай вашывай лысіне...

Якая вялікая няпраўда жыве на сьвеце! Няпраўда і ў маленькім, і ў вялікім. І самі празь сябе людзі бяз дай прычыны гінуць, і людзі празь людзей нізавошта гінуць. І наўчыцца язык за зубамі трымаць варта было-б, і маўчаць нялёгка...

Шмат нядобрага й непраўдзівага. От, кажуць, «жыву́чы,як кот», «глухі, як пень», «цьвярды, як камень» ды шмат, шмат іншага. Адкуль гэта пайшло — немаведама. Тыя, што ўпоўніцу гора мелі ды корабамі яго мералі, сказалі-б самаму лядашчаму, валачашчаму кату́, найгнілейшаму трухляваму пню, найцьвярдзейшаму абросламу мохам каменю — усім разам і ўзапар: «Жыву́чы, як чалавек!», «Глухі, як чалавек!», «Цьвярды й нячулы, як чалавек!», «Глумлівы й зьдзеклівы, як чалавек!»

Мікіта Бурболік, стары ганчар з-пад Таўкачэвіч, той самы, што гаварыў пра мае пакуты ў сьне, зубамі-б лапікла тае вашабойні ў камяным мяшку выгрыз-бы, адваротнае пачуўшы, і ня змоўчаў-бы. Гэтак і было, прыгадваецца. Аднаго вечару, калі каўнер ягонае кашулі пачырванеў, як той бурак, пад ягонымі ногцямі, нейкі маладзюк-кішэньнік пакпіць адважыўся:

— Мікіта, як той кот жывучы, плюшчыць і плюшчыць жывёліну й жалю ня мае.

— А коце, пацук галабокі, вашапруд карэлы! — усхапіўся стары Бурболік. — Усейныя-б каты́ ашалелымі валяліся, каб выспыталі, чаго мы нахлябаліся. Стойма стаяць рыштанты-вашапруды, а ты — бок і ня бачыш? Ці-ж то людзі мы ў гэтым мяшку? То-ж куль жывы, перавяслам камяным сьціснуты да вантробаў самых. Во які цярпючы ты, брыдота. А ты мне: «Мікіта, як той кот жывучы»...

Кішэньніка падтрымалі збоку, і ён не баяўся старога, аднак, відаць, не хацелася блазьнюку даймаць чалавека — схаваўся й ня пікнуў болей.

Апошняе гаварылася нелюбя, ціха й павольна, але вымаўлялася з асаблівым прыціскам; відаць было, што чалавек меў немалую крыўду, нейкі закалец на некага. І от, калі гэты закалец падкалоўся няспрытна маладзюковаю спіцаю й забалеў, чалавек ня сьцерпеў, мусіў выгаварыцца, каб адлягло, каб на душы палягчэла. Адным словам, серабранскі разьнік, здаецца, найлепш ацанаваў Мікітава мастацтва: «Бурболік не гаворыць, а неяк выцягвае таго ката́ ды цях яму па карку — цях, цях!» І калі-б ня тое «мастацтва», дык Бурболікава дыскусія, напэўна, не ўзялася-б і на ўвагу людзьмі — турэмшчыкамі, і сам Кішэньнік, што сьляпіцаю кожнаму ў вочы лез, не паквапіўся-б на большае. А тут гэтае разьніковае «цях!», як і тое падбухторваньне збоку, гэта значыцца, іншымі кішэньнікамі, тузянула зноў маладзюка за даўгі язык, а Бурболік ня вытрымаў, і пайшла страляніна...