У той час я ствараў самому сабе першае разуменне людзей i iхнiх узаемаадносiн. У маiм уяўленнi, напрыклад, упаўнаважаны абавязкова мусiў быць таўставатым, румяным, з абвiслымi вусамi, над сiвымi вачамi ў яго - вялiкiя бровы, голас басавiты i грымучы, як у майго бацькi. Асобу, што называецца графiняй, не мог я ўявiць iнакш, чым высокай дамай з прыгожьта тварам i сумнымi вачыма, якая ходзiць па парку моўчкi, у белай сукнi, што валачэцца па зямлi.
Затое пра чалавека, у якога тытул графа, я не змог бы нiчога сказаць. Такi чалавек, калi б ён нават i iснаваў, здаваўся мне рэччу менш значнай, чым графiня, нават зусiм бескарыснай i непрыстойнай. У маiм разуменнi толькi ў шырознай сукнi з доўгiм хвастом магла ўмяшчацца велiч вяльможнасцi, а ўсякае адзенне кароткае, абцiслае, тым больш складзенае з дзвюх частак, магло служыць толькi пiсарчукам, вiнакурам, у найлепшым выпадку - упаўнаважаным.
Такой была мая вернападданасць, што апiралася на бацькавых запаведзях, бо ён нястомна наказваў мне адно - любiць i шанаваць панi графiню. Зрэшты, калi б я неяк забыўся пра гэтыя запаведзi, мне варта было толькi цiкнуць на чырвоную шафу ў бацькавай канцылярыi, дзе побач з рознымi паперкамi на цвiку вiсела пяцiпальцая "дысцыплiна", нагайка, увасабленне асноў грамадскага ладу. Яна была для мяне своеасаблiвай энцыклапедыяй, гледзячы на якую я прыгадваў, што няможна рваць абутак, тузаць жарабят за хвасты, што ўсякая ўлада ад бога i г. д.
Бацька мой быў нястомны ў працы, бездакорна сумленны, нават вельмi рахманы. Сялян i дваровых нiкога нават пальцам не крануў, толькi страшэнна крычаў. Калi ж ён быў крыху засуровы да мяне, дык гэта не без прычыны. Наш арганiст, якому я аднойчы падсыпаў у табаку чэмеру, ад чаго ён усю iмшу не мог спяваць, а ўсё чыхаў ды памыляўся на сваiм аргане, часта казаў майму бацьку, што каб яму такога сына, як я, дык ён яго застрэлiў бы.
Я добра памятаю гэты сказ.
Панi графiню бацька называў анёлам дабрынi. I сапраўды, у яе вёсцы не было людзей галодных, абадраных цi пакрыўджаных. Каго пакрыўдзiлi, той iшоў скардзiцца да яе; хто хварэў, у двары давалi лекаў; у каго нарадзiлася дзiця прасiў панi за куму. Мая сястра вучылася разам з графiнячкай, а я, хоць i пазбягаў адносiн з арыстакратыяй, меў-такi магчымасць пераканацца ў незвычайнай ласкавасцi графiнi.
У бацькi майго было некалькi вiдаў зброi, кожны з якiх меў iншае прызначэнне. Вялiзная дубальтоўка патрэбна была для забiвання ваўкоў, якiя душылi цялят нашай панi; крэмневы пiсталет мог спатрэбiцца для абароны iншай графiнiнай маёмасцi, а вайсковы палаш - для абароны яе гонару. Сваю маёмасць i гонар бацька, напэўна, абараняў бы цывiльным кiем, бо ўвесь той яго баявы рыштунак, месяцаў праз колькi зноў памазаны тлушчам, ляжаў на гарышчы ў такiм закутку, што нават я не мог яго знайсцi.
Само сабой, я ведаў пра гэтую зброю i проста сох па ёй. Часта мне мроiлася, што вось зраблю такi высакародны подзвiг, за якi бацька дазволiць мне стрэлiць з вялiзнага пiсталета, а пакуль што - бегаў цiшком да леснiкоў i вучыўся "смалiць" з iх доўгiх аднастволак, у якiх была такая ўласцiвасць, што ад стрэлу даставалася толькi маiм скiвiцам, а шкоды нiякаму жывому стварэнню не было.
Аднойчы, калi бацька намазваў дубальтоўку, прызначаную на ваўкоў, пiсталет - для абароны графiнiнай уласнасцi i палаш - для абароны яе гонару, мне ўдалося ўкрасцi жменю пораху, якi не меў, як мне здавалася, нейкага пэўнага прызначэння. Калi бацька паехаў у поле, я ўзяў вялiзны ключ ад свiрна, амаль з такiм жа дулам, як i ў стрэльбы, ды яшчэ i з дзiркай збоку, i пайшоў з iм на паляванне.
Вялiкi ключ я да палавiны набiў порахам, усыпаў туды шчопцi патрушчаных гузiкаў ад непрыстойнай часткi вопраткi, затоўк, як належыцца, клоччам, а для самога выбуху прыхапiў карабок запалак.
Толькi я выйшаў за дом - адразу ўбачыў некалькi варон, што палявалi на панскiх качанят. Амаль на вачах у мяне адна з гэтых шкоднiц схапiла качаня i, не могучы лёгка панесцi яго, прысела на хлеўчуку.
Убачыў я такое, i кроў продкаў ажно закiпела ва мне. Падкраўся да хлеўчука, шмаргануў запалку, нацэлiўся ключом у левае варонiна вока, ткнуў агеньчык у тую дзiрачку збоку ключа... Гахнула - нiбы гром. Са страхi хлеўчука скацiлася задушанае качаня, да смерцi перапалоханая варона ўцякла на найвышэйшую лiпу, а я са здзiўленнем пераканаўся, што ад вялiкага ключа ў руцэ маёй засталося толькi яго вуха, але затое са страхi хлеўчука пачаў паказвацца клубочак дыму, як быццам нехта люльку закурыў.
Праз некалькi хвiлiн хляўчук, злотых на пяцьдзесят, шугануў у неба полымем.
Читать дальше