Тарас Шаўчэнка - Мастак. Да 200-годдзя з дня нараджэння Тараса Шаўчэнкі (зборнік)

Малады Шаўчэнка перасцерагае ад братазабойчай варожасці, ад асляплення сумнеўнай славай, здабытай на полі крывавай помсты, бо кроў спараджае кроў, зайздрасць выклікае гвалт, гістарычнае забыццё прыводзіць да паўтарэння горкіх здрад і нацыянальных паражэнняў.

Перасцярога – важная для Шаўчэнкі місія. Місія яго слова, яго «агню святога». Паэт бязлітасна аспрэчвае размежаванне нацыянальных сіл пад спакуслівы бляск лёгкай нажывы, асуджае грэшнае забыццё мінулых і цяперашніх чалавечых пакут, выклікае Божую кару на галовы тых, хто далей гатовы хадзіць у ярме, хто і далей распінае малодшага брата, імкнецца аддаць свой народ «на здзек суседзям».

Хваравітае рэагаванне Шаўчэнкі на трагічныя гістарычныя падзеі мела жыватворную мэту: праз суперажыванне мінулага, праз драматычныя раны – да абуджэння нацыянальнай свядомасці, да маральнага ачышчэння, аздараўлення духу. Таму, лічыць ён, віну за рабства і спусташэнне варта бачыць перш за ўсё ва ўласных палітычных памылках, у перараджэнні ўкраінскай душы, у спрэчках, янычарстве, у здрадзе роднай нацыі, свайму народу.

Шаўчэнкавае слова вярталася ва Украіну для таго, каб абудзіць прыспаны нявольніцтвам дух, усяліць у свядомасць народа веру ў лепшы дзень, падняць нацыю на самаздзяйсненне, запаліць энергіяй тварэнне новага лёсу.

Ніколі і ні ў чым Шаўчэнка не ўзвышаў свой народ над іншымі, наогул не шукаў у ім рыс, уласцівых толькі яму і больш нікому. Ён быў не проста чалавекам, быў праўдзівым Чалавекам у прамым сэнсе гэтага слова, – пры тым, што быў сынам свайго часу і свайго народа, падзяляў іх недахопы ў дробным, але ў вялікім ішоў на шмат гадоў наперадзе, пра некаторыя рэчы мог сказаць так, як мы сёння не выказаліся б, – але гэта таму, што быў ён чалавекам праўды і не прыстасоўваўся да ідэальных уяўленняў, нават уласных. Не меў патрэбы ні цягнуцца да народа, ні нагінацца да яго, ні «дыялектычна» спалучаць адно з адным, як гэта даводзілася рабіць многім і многім людзям, выдатным, сумленным, але пастаўленым лёсам на вялікай і часта непераходнай адлегласці ад народа. Для яго народ не быў тэарэтычнай праблемай, ні нават шуканай кропкай апоры. Ён сам быў народ, таму што жыў яго жыццём і паняццямі.

Гэта быў менавіта лёс, гэта значыць болей, чым нават поўнае прысвячэнне сябе служэнню роднаму народу. Адсюль, з аднаго боку, гнеўнае бічаванне сацыяльнай несправядлівасці, жыццёвай няпраўды, з другога – гарачае слова пра гераічныя моманты нацыянальнай гісторыі, звязаныя з барацьбой за свабоду, пра пераможны дух народа, – але не для яго ідэалізацыі і самалюбавання і пыхі, а з мэтай абудзіць прыспаную нацыянальную свядомасць і дух народа. Адсюль – спалучэнне ідэі нацыянальнага вызвалення і развіцця з сацыяльным пераваротам і перабудовай, атаясамленне айчыны і яе лёсу з працоўным народам і яго лёсам; брацкія пачуцці да ўсіх іншых народаў, акрамя каланізатарскіх элементаў у іх; сумленны інтэрнацыяналізм, які ведае свой абавязак перад агульначалавечай сям’ёй народаў, аднак мае мужнасць і гэтай сям’і народаў нагадаць пра яе агульначалавечы абавязак перад сваёй пакрыўджанай нацыяй, без раўнапраўнага сцвярджэння якой свет будзе няпоўны і несправядлівы, такім чынам, не будзе мець апраўдання перад сумленнем і розумам.

Таму – пякельныя пакуты душы за крыўды сваёй айчыны, якія не спыняюцца ні на хвіліну, балючае перажыванне гістарычнай несправядлівасці і разнастайнай тупой пагодненасці з ёй, тытанізм уступання ў барацьбу з усімі варожымі сіламі, нават з самім Богам за свой родны народ, чэрпанне сілы ў бяздольным працоўным людзе і парыванне падняць яго да новага жыцця, да бою…

Вялікая любоў ускладае вялікія абавязкі і дае вялікія правы. І той, у каго цяжкія пакуты душы нарадзілі словы гарачай любові да сваёй шматпакутнай айчыны, той меў права казаць ёй і горкія словы болю, гневу і сораму. Бо адна толькі любоў, адны толькі словы любові – не былі бы праўдай і да праўды не давялі б. А ён быў прызваны сказаць «святую праўду на зямлі», тое новае слова, той «новы голас», пра які ён маліў «святую праведную маці»:

Гэтае вогненнае слова Шаўчэнка явіў з Украіны, і яно было адначасова словам любові да Украіны, словам нянавісці да яе ворагаў, словам нецярпімасці і гневу супраць «злозачатых», недастойных сыноў самой Украіны. Гэтае вялікае трыадзінае слова Шаўчэнкі ва Украіне «свяцілася», жыло і памнажалася ў сэрцы народа, яно памнажалася і разрасталася ў словах спадчыннікаў Шаўчэнкавага духу – Івана Франко, Лесі Украінкі, Вольгі Кабылянскай і яшчэ шмат-шмат каго…