Адам Міцкевіч - Пан Тадэвуш, або Апошні наезд у Літве

А замак быў за домам — тысячы дзве крокаў,
Ён веліччу сваёй паважнай вабіў вока, —
Калісьці ўласнасць слаўнага Гарэшкаў роду.
Загінуў пан падчас джяржаўнага разброду,
Дык і маёмасць разляцелася без ладу:
Канфіскавана, частка трапіла да ўраду,
Нямала перайшло ў крэдытарскія рукі,
А рэшту занялі пляменнікі ці ўнукі,
А замка ўсе зракліся, бо ў шляхоцкім стане
Нялёгка класці грошы на яго ўтрыманне.
Аж Граф, сусед — багач, Гарэшкам родзіч некі,
Паніч, які ледзь толькі выйшаў з-пад апекі,
Прыбыўшы з ваяжа, прыгледзеўся да мура,
Што нібы ў ім гатыцкая архітэктура.
Хоць пан Суддзя яму не раз даказваў потым,
Што дойлід з Вільні быў, таму не мог быць готам,
Граф замка зажадаў. А ў гэтым самым часе
Ахвота тая ж і ў Суддзі чамусь знайшлася.
Судзіцца сталі ў земстве, потым і пры ўрадзе
Ў сенаце, зноў у земстве, у губернскай радзе.
Урэшце, пасля коштаў, актаў і блуканняў
Прыйшла ўся справа зноў на суд размежавання.

I праўду Возны гаварыў, што тая зала
Памесціць і юрыстаў, і гасцей нямала,
Была ж бо велічная, з выгнутым скляпеннем,
З філярамі, з падлогай высланай каменнем.
На сценах гладкіх, стыль якіх быў просты, строгі
Тырчэлі навакола коз, аленяў рогі,
Пад імі подпісы: калі, дзе, кім забіты.
А гербы, ўмацаваныя ў сцяны граніты,
Стральцоў адважных славу неслі ў пакаленні.
Яснеў Гарэшкаў герб — Паўкозіц на скляпенні.

Парадкам госці увайшлі і ў поўным зборы.
За стол з кампаніі перш рушыў Падкаморы —
За важны чын і ўзрост яму быў гонар гэткі,
Ён дамам кланяўся, старым і малалеткам.
Пры ім стаў ксёндз-манах, Суддзя пры бернардыне.
Манах прамармытаў малітву па-латыні,
Мужчыны выпілі гарэлкі, ўсе паселі
І моўчкі жвава халаднік літоўскі елі.
Тадэвуш, хоць юнак, але па праве госця
Высока сеў ля дам пры боку ягамосця,
Але між ім і дзядзькам месца пуставала,
Як быццам госця нейкага яшчэ чакала.
На дзверы, то на крэсла дзядзька азіраўся,
Нібы прыходу нечыйга ўсё спадзяваўся.
Тадэвуш стаў здзіўляцца з дзядзькавых паводзін
І зрок за ім з дзвярэй на крэсла пераводзіў.
Аж дзіва! Гэтулькі было паненак вокал,
Што нават мела б дзе спыніцца прынца вока —
Прыгожыя і роду не абы-якога,
А позірк юнака — там, дзе няма нікога.
Загадка-крэсла гэта цягае неўзаметку.
Няўважлівы, амаль не гляне на суседку,
Ледзь колькі слоў прамовіў да Падкамаранкі,
Талерак не змяніў ёй, не падаў ёй шклянкі;
Паненак ветлівай бяседай не займае,
Сталічнай адукацыі не праяўляе.
Яго пустое месца, як прынада, вабіць,
Ды ўжо яно ад думак не пустое, мабыць, —
Па ім скакалі незлічоныя здагадкі,
Нібы падчас дажджу па лузе жабяняткі;
Між іх — адна ўсё постаць, быццам дзе ў затоне
Азёраў лілія, што свеціць белай скронню.

Падалі страву трэцюю. Пан Падкаморы
Віна падліў дачушцы Ружы і ў дакоры,
Другой падсунуўшы талерку з агуркамі,
Сказаў: «Што ж, трэба мне старэчымі рукамі
Служыць вам, дочкі». Ўзняўся рух між панічамі,
Што нетактоўнасці сваёй не прыкмячалі.
Суддзя тым часам, на Тадэвуша зірнуўшы
І адвароты кунтуша крыху загнуўшы,
Наліў віна і так пачаў: «Вось мы ў сталіцу,
Па новай модзе, моладзь адцаём вучыцца
І не пярэчым, што сыны і нашы ўнукі
Больш за старэйшых маюць кніжнае навукі,
Але, па-мойму, моладзь траціць шмат на гэтым,
Што школы ў нас не вучаць жыць з людзьмі і светам.
У панскі двор ішлі мы ў маладыя годы,
Я сам быў дзесяць год прыдворным Ваяводы,
Ад бацькі вашага прымаў я настаўленні
(Тут Падкаморага паціснуў за калені),
Яго няспынная парада і апека
З мяне дзяржаўнага зрабіла чалавека.
Шаную памяць я яго так, як нікога,
І за ўпакой яго душы малю век Бога.
І калі менш за іншых змог я навучыцца
І вось, вярнуўшыся дамоў, ару зямліцу,
У час, калі другія з ласкі Ваяводы
Дабіліся чыноў, пашаны, ўзнагародаў,
Прынамсі, тое вынес, што ў мяне тут дома
Сустрэнуць кожнага заўжды, як вам вядома,
З пашанай, ветліва. Няхай жа моладзь знае,
Што ветлівасць — навука ды і не малая,
Навука трудная, бо тут не ў гэтым справа,
Каб толькі дзе ўхмыльнуцца, ножкай брыкнуць жвава,
Такую ветлівасць назваў бы я мяшчанскай,
Але не старапольскай і не панскай.
Усіх трэ’ шанаваць, ды кожнага іначай:
Адна ёсць ветлівасць у гутарцы дзіцячай,
Другая ў мужа з жонкай, між слугой і панам,
І ў кожнай з іх адценне іншае схавана.
Дык трэба доўга, пільна наглядаць, вучыцца,
Каб потым пры здарэнні ў чым не памыліцца.
Вучыліся ж даўней, а панскія ўспаміны
Бывалі ў нас жывой гісторыяй краіны
Так, як шляхоцкія — гісторыяй павету.
Такія гутаркі таксама мелі мэту
Адзначыць, што брат-шляхціц — знаны і ў пашане,
А ён, глядзіш, з таго далікатнейшым стане.
Сягоння чалавека не пытай аб родзе:
Хто ён? Дзе жыў? Ці што рабіў? Па новай модзе,
Абы не шпег ды не ў рыззі, дык кожны прыме
Яго цяпер. Як той Веспазіян у Рыме,
Не нюхаў грошай, не пытаў аб іх крыніцы.
Вось так і родам перасталі ганарыцца:
Хто важны, на кім штэмпель, той у нас харошы.
Сяброў цяпер шануюць, як габрэі грошы».