Іван Лепешаў - Этымалагічны слоўнік фразеалагізмаў

Фразеалагізм усведамляецца як матываваная адзінка, што ўзнікла на аснове гіпербалічнага параўнання.

Як на дзяды. Уласна бел. Ужыв. са значэннямі: 1) выдатна, уволю (наесціся, пад’есці), 2) чаго, вельмі многа (пра яду). [Скіба: ] Ну як, таварыш Бадыль, накармілі вас? [Дзед Бадыль: ] Дзякую. Наеўся як на дзяды (К. Крапіва. Партызаны). Хоць любіў Сцёпка, каб яды было як на дзяды, але хацеў, каб работы было, як у нядзелю (Ядвігін Ш. Зарабіў).

Дзяды — старадаўняе памінанне нябожчыкаў, a таксама дзень, калі адбываўся гэты абрад. На дзяды гатавалася сем — дзесяць страў (куцця, бліны, клёцкі, яечня, мяса і інш.). Пасля малення гаспадар выходзіў з хаты і заклікаў на вячэру «дзядоў»-нябожчыкаў. Сям’я ела з перапынкамі, кладучы час ад часу лыжкі на стол, каб імі сімвалічна маглі пакарыстацца «дзяды». На іх долю яшчэ адлівалі і адкладвалі ад кожнай стравы ў асобны посуд. Пасля вячэры не прыбіралі са стала: пакідалі нібыта для нябожчыкаў. Як на дзяды — водгалас памінальнага абраду.

Як на дражджах расці Агульны амаль для ўсіх слав. м. Вельмі хутка і добра. — Павел Іванавіч, проса на Топалі не праполана. A проса добрае. — Усё расце як на дражджах, a людзей не хапае (І.Шамякін. Крыніцы).

Выраз успрымаецца як матываваны — праз супастаўленне з уздзеяннем дражджэй пры пячэнні хлебных вырабаў, прыгатаванні піва і г.д.

Як на духу. Агульны для ўсходнесл. м. Шчыра, не ўтойваючы. Урэшце, калі гаварыць як на духу, то мала хто з разумных людзей верыў y тое, што пісалі апошні раз пра яе… (І.Чыгрынаў. Плач перапёлкі).

Узнік як параўнальны зварот на аснове спалучэнняў быць на духу, пайсці на дух, дзе дух абазначае ‘споведзь, раскаянне ў грахах’.

Як на іголках. Калька з ням. м. (wie auf Nadeln; параўн. y франц.: être sur des epines — быць на калючках). Ужыв. пры дзеясловах быць, сядзець, абазначае ‘вельмі неспакойна, з хваляваннем’. Яшчэ гадзіну якую сядзела Лена як на іголках, Усё хацела паглядзець, a што там такое у скрутку (М. Лынькоў. Векапомныя дні).

Фразеалагізм усведамляецца як матываваная адзінка, што ўзнікла на аснове гіпербалічнага параўнання.

Як на камéнную сцяну (гару). Агульны для ўсходнесл. м. Поўнасцю, цалкам (спадзявацца, апірацца і пад. на каго-н.). Покі што ў мяне ёсць тры асобы, сяляне, і адзін з іх чалавек вельмі сур’ёзны. На яго можна палажыцца як на каменную сцяну (Я. Колас. На ростанях).

Узнікненне фразеалагізма звязана з даўнейшым звычаем будаваць вакол гарадоў і манастыроў камекныя сцены з мэтай, абароны ад непрыяцеля.

Зажываць, загойвацца як на сабаку. Агульны для бел. і ўкр. (як на собаці) м. Даволі хутка і без якіх-н. ускладненняў. — Нідзе болю не чую. — Дзіва што, на маладым зажывае як на сабаку, — не ўтрываў і сказаўся Якшук (В. Адамчык. I скажа той, хто народзіцца).

Узнік з параўнальнага звароту, які набыў цэласнае значэнне. Рана на сабаку сапраўды загойваецца вельмі хутка, бо ён залізвае яе, a таксама ўмее знайсці ў лесе, на сенажаці патрэбныя лекавыя расліны.

Як неба ад зямлі адрозніваецца. Відаць, паўкалька з царк. — слав. м. Вельмі моцна, рэзка (адрозніваецца хто-н. ад каго-н., што-н. ад чаго-н.). Далей ідзе арыстакратычнае мястэчка. Ад свайго сярмяжнага суседа мястэчка адрозніваецца як неба ад зямлі (А. Васілевіч. Новы свет).

Выток фразеалагізма — Біблія. У ёй (Ісаія, 58,9) Бог звяртаецца да свайго народа: «… якоже отстоит небо от земли, тако отстоит путь мой от путий ваших».

Як не свой (свая, сваё, свае). Агульны для бел. і ўкр. м, Моцна ўсхваляваны, y стане разгубленасці, роспачы, адчаю (быць, хадзіць, ісці, стаяць і пад.). Цераз тыдзень надыдуць тыя дзянёчкі, калі трэба пакінуць вёску. A тады — іншае жыццё пачнецца. Як не свой хадзіў гэтыя дні Цімка (В. Каваль. Жніво).

Склаўся на аснове сэнсава тоеснага фразеалагізма сам не свой (гл.), замацаваўшыся ў форме кампаратыўнага звароту.

Сядзець як (нібы, бы) на карове сядло. Агульны для ўсходнесл. м. (руск. как на корове седло, укр. як на корові сідло). Нязграбна, дрэнна, не аблягаючы цела (пра адзенне). Дарагія гарнітуры хлопцаў сядзелі на іх як на карове сядло, ціснулі пад пахаю, мулялі ў грудзях (У. Караткевіч. Чазенія).

Відаць, склаўся пад уплывам лац. выразу clitellae bovi impositae sunt (літаральна «сядло карове надзета»).

Як (нібы, быццам) камень з плеч (плячэй) зваліўся (скаціўся) y каго. Агульны для бел. і ўкр. (як камінь з пліч спав) м. Хто-н. адчуў поўную душэўную палёгку, пазбавіўшыся клопатаў, напружання. У разважлівага Бруя як бы камень з плеч скаціўся (Я. Колас. Дрыгва). Сказаў так — і пайшоў. A ў мяне быццам камень з плячэй зваліўся (Настаўн. газ. 16.01.1980).