Анатоль Астапенка - Нацыянальная ідэя ў сучасным свеце

Прычым усе народы свету прайшлі шлях ад веры ў многіх багоў — політэізму (паганства), да веры ў адзінага Бога — монатэізму (хрысціянства, іслам, іудаізм, індуізм па вучэнні Рамакрышны и Вівекананды і г.д.).

З другога боку эвалюцыя чалавецтва прывяла да ўтварэння кастаў, класаў і іншых грамадскіх груп. Касты, напрыклад, характарызуюцца ўжо жорсткай iерархiяй памiж рознымi пластамi грамадства, якая вызначае амаль усе суадносiны памiж людзьмi. Такiм шляхам iшоў i Старажытны Егiпет, і Iндыя, і Еўропа — увесь свет.

I толькi многа пазней, як мы ўжо i падкрэслiвалi, утвараюцца нацыi па прыкмеце агульнасцi людзей па мове, тэрыторыi, гiсторыi, традыцыях i звычаях. Пры гэтым нацыянальныя асаблiвасцi сталi iстотна ўплываць на ўзаемаадносiны людзей толькi з канца ХVIII ст. і асабліва выразна праявіліся ў ХIХ ст. i ў наш час.

Аднак праявы нацыяналізму можна бачыць і ў больш ранейшыя часы, хаця гэтая з’ява і не сфармавалася тады ў сучасным выглядзе. Напрыклад, у сярэднявеччы мы бачым праяву палітычнага нацыяналізму як рэакцыю на імперскую палітыку Гогенштаўфенаў (1137–1254 гг.)

Працэс фармавання нацый i росту нацыянальных рухаў найбольш актыўна ішоў на працягу ўсяго ХIХ стагоддзя. Гэта адзначалася многiмi мыслiцелямi таго часу. Так, М. А. Славiнскi пiсаў, што векавыя намаганнi нямецкiх ордэнаў не змаглi дэнацыяна-лiзаваць эстаў i латышоў, а «усилия польской государственности разбились о стойкость литовских и белорусских народных элементов». Славiнскi падкрэслiвае, што «На протяжении ХIХ века, особенно второй его половины, вместе с ростом политической свободы растёт и свобода национальная; вместе с укреплением прав и гарантий свободной личности укрепляются права и гарантии свободной национальности». Такiм чынам, робiцца выснова, што будучыня — за свабодным творчым развiццём чалавека ў нацыi.

ХХ стагоддзе яшчэ больш крышталiзуе нацыi. На пачатку ХХ стагоддзя мы бачым распад Аўстра-Венгерскай імперыі і ўтварэнне новых незалежных дзяржаў — Чэхіі, Аўстрыі і іншых. Потым — распад Расійскай імперыі ў 1917 г. На працягу ўсяго ХХ стагоддзя працэс утварэння новых нацыянальных дзяржаў працягваўся і ў наш час дасягнуў кульмінацыі: у выніку развалу СССР утварылася 15 новых дзяржаў — па ліку саюзных рэспублік, і, відавочна, працэс гэты будзе працягвацца. Акрамя згаданых пераўтварэнняў, цяпер усё больш сур’ёзныя размовы вядуцца вакол праблемы Фландрыі ў Бельгіі, баскаў у Іспаніі і нават абмяркоўваецца магчымасць падзелу Канады на англамоўную і франкамоўную.

Iгар Шафарэвiч у артыкуле «Обособление или сближение?» са здзiўленнем пiша: «Совершенно неожиданно ХХ век оказался веком неслыханно обострившегося национализма» i працягвае: «Разрушение великих империй во все времена протекало параллельно обострению национального чувства отдельных входящих в них наций, обособлению этнических групп, стремлению их выделиться как самостоятельные нации».

Каб выратаваць iдэю «бяскрыўднасцi» рускай нацыi, адгарадзiць яе ад ярлыка шавiнiзму аўтар «Обособлений» робiць прыём, якi на пачатку распаду СССР i краху сацыялiстычнага лагера быў бы i дзейсным. Сутнасць яго логiкi ў тым, што ён абвiнавачвае ў антынацыянальнай палiтыцы… сацыялiзм: «Национальная жизнь многих народов сейчас является жертвой именно той силы — социалистической идеологии».

Праблема «малога» народа, iснуючага ў асяроддзi «вялiкага» народа, пастаўленая яшчэ Огюстам Кашэнам, даследчыкам французскай рэвалюцыi, існуе i зараз ва ўсiм свеце. Iснуе праблема баскаў у Iспанii, фламандцаў у Бельгii i шмат iншых.

Усе гэтыя прыклады прыводзяць да лагiчнай высновы: такая з’ява, як нацыя i яе iдэалагiчная аснова — нацыяналiзм, ёсць з’явы пэўнай ступенi прагрэсу чалавечага грамадства, яго эвалюцыi. Нацыяналiзм — з’ява сучасная, з’ява духоўнага плана. Гэта iстотна якасны крок у бесконцым руху чалавека да Бога. Важнасць падзелу чалавечага грамадства на народы стала, фактычна, зразумелай толькi цяпер, хаця пра гэта сказана яшчэ ў Свяшчэнным Пiсаннi: «I напоўнiлiся ўсе Духам Святым, ды пачалi гутарыць iншымi мовамi, так як Дух Святы даў iм прамаўляцi…I здумелiся ўсе i дзiвавалiся, кажучы адзiн аднаму: Вось усе гэтыя, што гавораць, цi ж не Галiлейцы? Дык як жа мы чуем кожны сваю гутарку, у якой урадзiлiся: Парфяне й Мiдзяне й Элямiты, i жыхары Месапатамii, Юдэi, Каппадокii, Понту, Фрыгii, Егiпту, Лiвii, Кiрэны, Рыму, Крыту i Арабii — але ўсе мы чуем, як яны гавораць нашымi мовамi пра вялiкiя цуды Божыя».

У гэтым урыўку Евангелля гаварыцца аб тым, што пра «цуды Божыя», альбо Божы Промысел можна гаварыць рознымі мовамі, і гэта азначае, што розныя народы (этнасы, нацыі) аднолькава важныя для Бога. І з другога боку Ён (Бог) прымае чалавека не як бязлікую істоту, а як адзінку этнасу, ці нацыі. Гэтыя разважанні даюць магчымасць разгледзець гісторыю чалавецтва праз прызму крытэрыя рэлігіі — з аднаго боку, і праз прызму нацыі (племені, этнасу) — з другога.