Анатоль Астапенка - Нацыянальная ідэя ў сучасным свеце

Першы падыход сфармаваўся ў рэчышчы афіцыйнай палітыкі і дзяржаўнай ідэалогіі Расійскай імперыі, потым пасля бальшавіцкай рэвалюцыі 1917 г. ён быў з нязначнымі зменамі перанесены ў марксісцка-ленінскую ідэалогію СССР. Да канца 80-х — пачатку 90-х г. ХХ ст. па ўсёй тэрыторыі СССР і краін Усходняй Еўропы ўстойліва панавала адмоўнае стаўленне да нацыяналізму. Прыхільнікі «адмоўнага нацыяналізму» знаходзяць абгрунтаванне сваёй ідэалогіі як у камуністычнай ідэалогіі (мондыялісцкая тэорыя зліцця нацый), так і ў хрысціянстве.

Прыпынімся цяпер на аргументах хрысціянскага накірунку бо, з нашага пункту гледжання, менавіта ў хрысціянстве знаходзіць сваё апраўданне і вытокі нацыяналізм. Адно з распаўсюджаных меркаванняў грунтуецца на апостальскім прынцыпе адзінства народаў у Хрысце: «Дзе няма Грэка і Юдэя, абрэзання і неабрэзання, варвара, Скіфа, раба, свабоднага, але ўсе і ўва ўсім Хрыстос». Грунтуючыся на ўяўленнях аб нацыяналізме як з’яве адмоўнай, нясучай у сабе ідэю выключнасці сваёй нацыі, многія царкоўныя дзеячы перасцярагаюць ад небяспепекі нацыяналізму. Яны лічаць, што Хрыстова еднасць можа быць прынесена ў ахвяру нацыянальнай ідэі. Напрыклад, у выступленні пратаіярэя У. Вараб’ёва на Багаслоўскай канферэнцыі ў 1994 г. ў Маскве прагучалі такія словы: «Спакуса нацыяналізму зноў і зноў зводзіць асобных людзей і цэлыя народы. Для яго характэрны нацыянальная гардыня, духоўная слепата і г.д.»

Нягледзечы на такія катэгарычныя выказванні з боку артадоксаў праваслаўя ў наш час першы падыход імкліва губляе сваіх прыхільнікаў, а другі падыход, наадварот, заваёўвае ўсё больш трывалыя пазіцыі.

Разгледзім падрабязней абодва падыходы.

У азначэннi нацыяналiзму, як адмоўнай з’явы ляжыць сцвярджэнне: нацыяналiзм — гэта палiтыка, накiраваная на развiццё варожых адносiн памiж нацыямi, iмкненне адной нацыi даказаць сваю перавагу над суседняй, асiмiляваць i заняволiць яе. Сучасныя апалагеты такой канцэпцыi звычайна прыводзяць фармулёўкi, узятыя з дарэвалюцыйных i савецкiх энцыклапедый, i спасылаюцца амаль заўсёды на тых жа расейскiх i савецкiх вучоных. Так, яшчэ ў дарэвалюцыйнай энцыклапедыi Ф. А. Бракгауза i I. А. Эфрона, нацыяналiзм апiсаны як «знамя дурных страстей». Далей прыводзiцца азначэнне нацыяналiзму з Вялiкай энцыклапедыi 1903 года: (пад рэд. С. Н. Южакова, С. Пецярбург, 1903 г.) «Национализм… заключается в переразвитии национального чувства», пры якiм людзi «начинают переоценивать свою национальность, иногда и свою нацию и считают поэтому совершенно справедливыми всяческие для неё преимущества сравнительно с другими нациями» (падкрэслена мною — А.А.). Калi ўзяць гэтае азначэнне, то варта паставiць пытанне аб рознiцы памiж ім i тэрмiнам «шавiнiзм», якi прапаведуе «выключнасць сваёй нацыi i пагарду да iншых, распальванне нацыянальнай варожасцi». Менавiта шавiнiзмам адметная і расiйская палiтыка ХIХ — пачатку ХХ стагоддзяў. Гэтая рыса складалася ў рускiх паступова, праз доўгi гiстарычны адрэзак, пачынаючы з часоў татара-мангольскага iга. Некалi магутныя татары, жывучы працяглы час сярод славян, мелi з iмi самыя шчыльныя зносiны i найбольш з тымi, што гуртавалiся вакол Масквы. У вынiку — татары асiмiлявалiся з гэтай усходняй часткай славянства i знiклi як дзяржава, даўшы, аднак, жыццё, фактычна новай папуляцыi — рускай.

Успомнiм, што ўяўляла сабой Расiя канца ХIХ-га ст. Гэта была магутная таталiтарная дзяржава, у якой шавiнiзм быў дзяржаўнай палiтыкай. Усякае iншадумства жорстка падаўлялася. З другога боку, гэты самы час адзначаецца шырокiм нацыянальна-вызваленчым рухам, развiццём нацыянальных культур, моў i асветы. Для афiцыйных улад усякае выступленне нярускiх народаў Расiйскай iмперыi са сваiх нацыянальных пазiцый наносiла чарговы ўдар па ўкаранёнай схеме, сутнасць якой у тым, што Расiя — выратавальнiца ўсiх суседнiх «занядбаных» народаў i што рускiя — гэта нацыя-гегемон. Каб апраўдаць вялiкадзяржаўную шавiнiстычную палiтыку, зняславiць нацыянальныя рухi, у слова «нацыяналiзм» i быў укладзены адмоўны сэнс. З тых часоў склалася i пастаянна навязвалася парадыгма: «Усё нацыянальнае — дрэнна i архаiчна, усё рускае — добра i прагрэсiўна». Характэрна, што тагачасныя iдэолагi i наогул тагачасная афiцыйная пазiцыя былi скiраваныя на ўспрыняцце імперыі як само сабой зразумелага — «вялікай дзяржавы» і да яе карэннага люду як да вялікага народа, якому слова «нацыя» зусім не да патрэбы. I, наадварот, да iншых народаў Расiйскай iмперыi — палякаў, беларусаў цi грузiн — тэрмiн «нацыя» стасаваўся толькi ў тым сэнсе, каб падкрэслiць iх непараўнальна меншую значнасць. Таму i ўсялякiя спробы малых народаў адрадзiць сваю дзяржаўнасць жорстка падаўлялiся, а барацьбiтоў за незалежнасць, за права «людзьмi звацца» называлi нацыяналiстамi, укладваючы самы дрэнны сэнс ў гэтае слова.