Таццяна Шамякіна: Кітайскі каляндар і славянскі міфалагічны бестыярыум

Вялікая група даследчыкаў з розных краін, напрыклад, А. Крап, А. Галан, звязваюць культ быка не з сонцам, а з месяцам — на той падставе, што яго рогі падобныя да серпіка месяца. У сувязі з семантыкай самога быка рогі пачалі азначаць мужнасць. У Пярэдняй Азіі не толькі багі, а і некаторыя цары адлюстраваны з рагамі. Геніяльны скульптар эпохі Адраджэння Мікельанджала зрабіў скульптуру прарока Маісея менавіта з рагамі. Рагатымі былі шлемы ў ваяроў некаторых народаў, напрыклад, у германцаў. Нават жаночыя галаўныя ўборы яшчэ ў ХІХ ст. у Іране, Расіі, Беларусі мелі рожкі. Праўда, мы звязваем падобныя ўпрыгожанні хутчэй з магіяй (а на самай справе — з фізікай), чым непасрэдна з міфалагічнымі ўяўленнямі, бо такога кшталту форма галаўнога ўбору — добры рассейваючы контур, які «здымае» дрэнныя энергіі, нізкія частоты выпраменьванняў, шкодныя для чалавека. Безумоўна, гіпотэза патрабуе пэўных навуковых доказаў.

На нашу думку, бык — усё ж сонцавы сімвал, ва ўсялякім разе, у індаеўрапейцаў. Іспанскі даследчык сімвалізму Х.Э. Керлат прапануе альтэрнатыўны варыянт: бык адпавядае пераходнай зоне паміж стыхіямі Агню і Вады, ён, магчыма, сімвалізуе сувязь паміж Небам і Зямлёю [53, 103]. Кампрамісная тэорыя Керлата яднае сімвалізм міфаў і рацыянальнае стаўленне продкаў да практычнага выкарыстання быкоў ды кароў. Быкі шырока выкарыстоўваліся ў земляробстве па ўсёй Еўропе і Азіі, акрамя таго, нашы продкі заўсёды спажывалі ялавічыну, у якой шмат жалеза, а таксама пілі малако. Натуральна, што дзякуючы такой ежы індаеўрапейцы, якіх сёння ўсё часцей называюць арыйцамі, былі магутнымі, дужымі, высокімі людзьмі. Вось чаму менавіта яны заваявалі агромністую тэрыторыю — фактычна паўсвета, ва ўсіх рэгіёнах раствараючы ў сабе мясцовы этнічны элемент, — як правіла, намнога драбнейшы целам.

Арыйцы-беларусы дзікага быка называлі «турам». Навукоўцы-біёлагі адзначаюць: «Першабытны бык тур — вымерлая млекакормячая жывёла… Продак еўрапейскай свойскай буйнай рагатай жывёлы… Да пачатку ХVІІ ст. трапляўся ў Белавежскай пушчы, у лясах Панямоння і Прыбужжа. У прыродных умовах апошні першабытны бык быў забіты ў 1627 годзе…» [127, ІV, 176–177]. «Тур», безумоўна, надзвычай старажытнае індаеўрапейскае слова, якое шырока выкарыстоўваецца ў анамастыцы. У старажытных германцаў вярхоўны бог Тор якраз і азначаў «бык» і меў выгляд волата з рагамі. У беларусаў адзін з найбольш старажытных гарадоў — Тураў, у італьянцаў — Турын; у Францыі ёсць вобласць Турэнь, у Аўстрыі — Цюрынгія. Нельга не згадаць назву цэлай краіны — Турцыі, этнасу — цюркаў. Акрамя таго, у беларусаў — Туравейскае возера, рэчка Тураўлянка, вёска Турасы. Можна прывесці літаральна сотні геаграфічных назваў, а таксама этнонімаў у Еўразіі, звязаных з турам.

Другая назва тура — «бык» — мела і форму «бук». У цюркаў таксама ёсць «бука» (бык), што гаворыць пра вялікую старажытнасць слова, паколькі сустракаецца і ў індаеўрапейскіх, і ў цюркскіх мовах. Магутнае дрэва «бук» расце ў шмат якіх краінах, і ў Беларусі ёсць рэчка Буг, але такі ж гідронім сустракаецца ў іншых месцах Еўропы.

Ва Украіне быка называюць «вол». Гэты корань уваходзіць і у слова «буйвал» (у беларусаў — «бавол» [76, 11]). Першая частка слова «буйвал» таксама мае пэўны сэнс: у грэчаскай мове «bu» — «велізарны», «падобны да быка», у старажытнаславянскай мове «буй» — «мужны», у беларускай мове «буйны» — «вялікі», «бугай» — «бык». Акрамя таго, у беларусаў Буган — дух-апекун свойскай жывёлы (Пінскі, Слуцкі раёны). У «Слове пра паход Ігаравы» адзін з герояў твора, брат Ігара, — Усевалад — характарызуецца як «буй-тур». Магчыма, адсюль паходзіць імя Баян, беларускае «баяць» («буй-бай») і, можа быць, нават «бацька». Наяўнасць вялікай колькасці сінонімаў для абазначэння быка (а яшчэ ж — «зубр») гаворыць пра бясспрэчную старажытнасць культу быка ў беларусаў, увогуле, у арыйцаў.

З глыбокай старажытнасці паходзіць і іншы корань у мове — «go» — «гавяда»: пад такой назвай славяне разумелі быкоў і кароў. Але ў санкскрыце слова «go» азначала таксама і «неба», і «сонечныя промні», і «вочы», і «зямлю». Для арыйцаў свойская жывёла — галоўнае багацце. Карова і сёння ў Індыі — свяшчэнная істота. Але галоўнае не гэта, а тое, што адно слова сапраўды злучае зямное і нябеснае, азначае як практычна-матэрыяльнае, так і узвышана-паэтычнае. У старажытным помніку арыяў Ведах гаворыцца: «Ранішняя зорка выганяе на світанку сваіх белых кароў» [5, 157], пад якімі разумеліся воблакі. Такія параўнанні маглі ўзнікнуць толькі ў асяродку пастушацкіх плямёнаў — арыяў, якія, прасоўваючыся ў розных напрамках па Еўразіі, гналі перад сабою тысячныя статкі быкоў ды кароў. З касты пастухоў у арыйцаў пазней, калі яны аселі ў Індыі ды Іране, сфарміраваліся кулінары (забой, прыгатаванне ежы), рамеснікі (вырабы са скуры, косці), з цягам часу — купцы, нарэшце — тэхнічная інтэлігенцыя. Гэтая вышэйшая каста (саслоўе) вайшаў, якая дала столькі прафесій, існуе ў Індыі і сёння. Больш за тое, пастухі — яны ж і магі. Уласна слова «пас-тух» знакаміты рускі паэт Сяргей Ясенін паэтычна тлумачыў як «пас дух». «У старажытнасці, — пісаў ён, — ніхто не распараджаўся часам так свабодна, як пастухі. Яны былі першыя філосафы ды паэты, пра што гаворыць Біблія і апокрыфы іншых рэлігій. Уся язычніцкая вера ў перасяленне душ, музыка, песня… — усё вынікае з празрыстых пастушацкіх думак…» [39, 169].