Таццяна Шамякіна - Міфалогія і літаратура

У нейкі момант Вялес набыў змеепадобныя рысы — так ён пака заны на вядомым Збручскім ідале. Ён стаў богам падземным, богам памерлых, у той жа час богам багацця. Ён трымаў зерне пад зямлёю і не даваў коласу падняцца. Некаторыя даследчыкі лічаць Асноўным міфам славян міф пра бойку Перуна з Вялесам з-за нявесты Перуна (Лады-Лелі). Бой-навальніца канчаўся дажджом, а пасля вызваленнем Сонца-Лады (калі Сонца было яшчэ жанчынай) і зерня з-пад зямлі. Фактычна ў Асноўным міфе мы назіраем спрадвечную барацьбу духоўнага і матэрыяльнага пачаткаў, а таксама нябеснага і зямнога, барацьбу, якая адбываецца і ўнутры чалавека — паміж яго целам і духам і, акрамя таго, змаганне Дабра і Зла ў іх самых агульных праяўленнях.

Хоць хрысціянская царква называла Вялеса «лютым зверам», усё ж яго некаторыя функцыі перадала Святому Уласію. А з другога боку, Вялес ператварыўся ў вобраз фальклорнага чорта. Гэта невыпадкова. Культ Вялеса ў другіх народаў набыў гіпертрафаваныя памеры: у вавіланян і семітаў ён даў пачатак страшнаму богу Баалу (В узаемазамяняецца з Б): ВОЛ — ВААЛ — БААЛ. Кашмарная трансфармацыя адбылася з гэтым словам. У многіх мовах слова «бог» — ДЫЙ. Бог-вол = дый-вол або дыявал — д’ябал.

«Пра папулярнасць культу Вялеса або іншага падобнага па функцыях бога сведчыць распаўсюджанасць на тэрыторыі Беларусі шматлікіх узгоркаў з назвай Валова ці Турава гара. З назвай тура (жывёліны, прысвечанай Вялесу) напэўна звязана назва старажытнага горада Турава. Акрамя таго, у легендзе пра паходжанне гарадзішча ў Тураве гаворыцца, што „было там шмат вужоў“. Культ вужоў, найбольш распаўсюджаны ў беларусаў і балтаў, таксама звязаны з Вялесам. На карысць думкі пра асаблівае ўшанаванне Вялеса ў Полацкай зямлі можа сведчыць і этымалогія імя першага полацкага князя Рагвалода („уладар рогу“), асабліва калі разумець рог як атрыбут Вялеса. У „Слове аб палку Ігаравым“ гаворыцца пра здольнасць князя Усяслава Полацкага ператварацца ў ваўка. Аднак вядома, што абрад ператварэння чалавека ў ваўка быў прымеркаваны да другой паловы Калядаў (з 1 да 6 студзеня), якая называлася Вялесавымі днямі» [Зайкоўскі].

У пантэоне князя Уладзіміра згадваецца як адзін з важнейшых бог СТРЫБОГ. Этымалогія гэтага імені да сёння застаецца прадметам спрэчак даследчыкаў. На нашу думку, Стрыбог паходзіць ад лічбы 3, свяшчэннай у нашых продкаў. Можна думаць, што ён адказваў за ўсе тры вертыкальныя сферы быцця — Зямлю, Неба і Падзем’е. Але ў эпоху «Слова…» Стрыбог — ужо толькі бог вятроў («вятры — Стрыбожжы ўнуці»). Нашы продкі спявалі: «Стрыбу, Стрыбу, падабрэй, на палеткі нам павей». Але Стрыбог, на нашу думку, не сам вецер, а Прынцып Ветру. Можна сказаць, што гэта АТМАСФЕРА, ПРАСТОРА, ПРАМЕЖАК паміж небам і Зямлёю. У цэлым жа імя яшчэ патрабуе далейшай рэстаўрацыі.

Імя багіні МАРЫ — слова выключна старажытнае, корань «mar-mor-mer» сустракаецца не толькі ў індаеўрапейскіх мовах, але і ў цюркскіх, угра-фінскіх, семіцкіх. Указвае на добрае: МА — мацярынскі пачатак, РА — сонца. Аднак: «Мара мучыць сонных, не перапыняючы іх сну…». Чаму ж у беларусаў Мара набыла негатыўны сэнс? Але ж не толькі ў беларусаў. Мара ў індусаў — д’ябал, які спакушаў Будду. Ва ўсіх славянаў Мара — божышча зла, варожасці, смерці, вупар. «Мара прадзе і шые падчас поўні, але робіць гэта не на дабро». Ад таго ж кораня паходзіць бог вайны Марс у рымлян, Мароз — бог зімы, холаду, грузінскі яго адпаведнік х’Мерц, Марана — дзяўчына марская, дачка марскога цара (у казках Мар’я Мораўна, у рускіх былінах — Марынка).

Смерць асобнага чалавека — трагічная, але ўвогуле асабістая справа. Больш важна — смяротны пачатак у Прыродзе: смерць святла, сонца, дня і надыход ночы; смерць жыватворных пораў года — вясны, лета, восені — і надыход зімы. Мара, на нашу думку, якраз і ўвасабляла такое ўсеагульнае паміранне ў прыродзе. Але яна не выступала ў ролі незваротнага лёсу, бо на змену ночы заўсёды прыходзіў новы дзень, узыходзіла сонца, а пасля халоднай зімы абавязкова наступала вясна. Смерць Смерці (Мары) паскаралі з дапамогай агню і святла (у веснавых абрадах) і гэтым перамагалі.

Корань «mar-mor-mer» звязаны і з морам, з якога выйшла ўсё жывое, таму невыпадкова маці Хрыста, што ўвасабляе ўласна Жыццё, — МАРЫЯ. Шырока прадстаўлены корань у тапаніміцы: Марока, Маравія, Марсель, Марыупаль, Марбург, Мары, Маршанск і яшчэ сотні назваў. На нашу думку, прычына амбівалентнасці слова з дадзеным коранем тая ж, што і ў адмоўнасемантычных з марфемай РА, і звязана яна з нейкай катастрофай у Сонечнай сістэме або з так званым Чорным Сонцам — сонцам, якое знаходзіцца пад зямлёю ноччу і вымушана рухацца ў варожым для яго асяроддзі з захаду на ўсход, каб раніцай устаць над небасхілам. Вось чаму і Мара, якая заключае ў сабе «сонечную» марфему РА, жыве ў хаце ў асноўным пад падлогай, што семантычна ў прасторы жылля разумеецца як падзем’е. А далейшы сэнс слова (мара — летуценне) указвае на сувязь істоты з іншасветам, які, уласна, і размяшчаўся пад зямлёю. У прынцыпе амбівалентнасць таго ці іншага божышча — тэма, якая пастаянна нагадвае пра сябе на працягу ўсёй рэлігійнай гісторыі чалавецтва. Свяшчэннае прыцягвае людзей — і ў той жа час палохае іх.