Таццяна Шамякіна - Міфалогія і літаратура

«Спазнай сябе!» — было выбіта на браме храма бога Апалона ў Дэльфах — самага знакамітага храма ў антычным свеце. Пазна нне фундаментальных уласцівасцей чалавека ішло ў Старажытнай Грэцыі перш за ўсё праз міфалогію, а пазней — праз філасофію. Кожны бог, багіня — магутная касмічная або генетычная сіла, што вызначае паводзіны, лёс чалавека.

У грэкаў «міф» першапачаткова азначаў «слова». Але «слова» ў іх мела шырокае значэнне — і «эпас», і «логас». Кожнае з названых вышэй імёнаў багоў уключала мноства нюансаў семантыкі. Міф увасабляў сабою агульнасэнсавую напоўненасць слова ў яго цэласнасці. Старажытны чалавек кожную з’яву называў пэўным словам, у якім не толькі канкрэтызаваў, але і абагульняў свае назіранні над жыццём. Абагуленае паняцце рабілася асобнай істотай, напрыклад, «рост раслін» — Дэметра.

Міфалогія развілас я да рэлігіі, якая патрабуе ўжо тэарэтычнага асэнсавання назіранняў над існым, выкладзенага ў догмах. Міф жа заснаваны на непасрэдна-пачуццёвым успрыняцці свету і адначасова абагульненні яго, расквечаным фантазіяй. Міф — і не казка, бо казка свядома прыдумляецца, але цуды казкі паходзяць, безумоўна, ад цудоўнасці міфа, у які яшчэ вераць абсалютна.

Грэчаская міфалогія (спачатку як міфалогія пелазгаў — аўтахтонаў краіны) існавала за шмат тысячагоддзяў да нашай эры, яшчэ ў дагістарычныя часы. Паэмы Гесіёда і Гамера занатавалі мяжу паміж быццём міфалагічным і ўжо гістарычным. Амаль уся антычная літаратура, як мастацкая, так і навуковая, перапоўнена міфалагічным матэрыялам. Ды ўласна літаратура і ўзнікла дзякуючы міфалогіі. У сваю чаргу міфалогія Грэцыі дайшла да нас у такім поўным, а галоўнае сістэматычным выглядзе, дзякуючы грэчаскім пісьменнікам, сярод якіх першымі і былі Гамер і Гесіёд. Больш за тое, міфалогія — народная паэзія і адначасова своеасаблівая навука — з’явілася падмуркам фенаменальнай з’явы ў гісторыі чалавечай культуры — антычнай філасофіі.

Аслабелы пасля катастрофы Крыт захапілі плямёны ахейцаў, названыя мікенцамі (ад горада Мікены, дзе ўпершыню знойдзены рэшткі іх культуры). Некалькі стагоддзяў — прыкладна па 1100 да н. э. — яшчэ існавала сумесная крыта-мікенская культура, хоць Крыт, бясспрэчна, дэградаваў, не акрыяўшы пасля катастрофы. Менавіта ў гэты перыяд адбылася вядомая Траянская вайна. Яна апісваецца ў паэмах легендарнага старажытнагрэчаскага паэта Гамера, які жыў прыкладна праз 400 год пасля яе. Александрыйскі вучоны Эратасфен (ІІІ ст. да н. э.) лічыў, што Троя загінула ў 1184 г. да н. э. Гэта не супярэчыць даным археалогіі.

Іншая назва Троі — Іліон. Таму гамераўская паэма, што распавядае пра Траянскую вайну, названа «Іліядай». Гамер, магчыма, рэальна існаваў, а можа быць, імя яго збіральнае — усіх старажытных паэтаў-бардаў. Баян са «Слова пра паход Ігаравы» або купалаўскі Гусляр з паэмы «Курган» могуць даць рэальнае ўяўленне пра грэчаскага песняра. Такія гусляры-аэды захоўвалі ў памяці гераічныя паданні ды легенды. Яны чыталі вершы нараспеў, перабіраючы струны ліры ці іншых музычных інструментаў, падобных да нашых гусляў. Апірышчам для памяці спевакоў быў памер верша, а таксама пастаянны набор рыфмаў і іншых выразных сродкаў. У «Іліядзе» ледзь не трэцяя частка тэксту складаецца з паўтораў, шаблонаў. Тут і цэлыя строфы, якія характарызуюць падобныя адно да аднаго дзеянні, і эпітэты багоў, герояў. Так, Зеўс — «сатрасальнік зямлі», Ахілес — «хутканогі», Адысей — «хітруган», Парыс — «богу падобны» і г. д. Безумоўна, кожны аэд уносіў у песні, легенды нешта сваё, але ў цэлым вялікая эпічная традыцыя здзіўляе сваёй устойлівасцю.

Прычынай Траянскай вайны была царэўна Алена са Спарты, дачка Зеўса-лебедзя і царыцы Леды. Алена была настолькі прыгожая, што ўсе грэчаскія цары хацелі ажаніцца з ёй. У Старажытнай Грэцыі быў цікавы звычай выбару жаніхоў. У горад, дзе цар меў дачку-нявесту, з ’язджаліся юнакі з іншых краін і гарадоў. Для іх наладжваліся спаборніцтвы, дзе яны дэманстравалі свой спрыт, сілу, адвагу. Магчыма, тут — выток Алімпійскіх гульняў, а таксама некаторых відаў казак. Праўда, у беларускіх казках патэнцыяльны жаніх часцей пасылаецца некуда далёка за якімі-небудзь незвычайнымі рэчамі. Магчыма, на славянскіх землях так і было: маладыя людзі адпраўляліся ў далёкія падарожжы, на разведку новых земляў, і гэта было іх ініцыяцыяй. Акрамя таго, у нас яны і разгадвалі загадкі, якія задаваў цар і яго дачка. Інакш кажучы, інтэлектуальныя іспыты мелі не меншае значэнне, чым фізічныя. Алена, між тым, выбрала і не самага дужага, і не самага разумнага (праўда, самага багатага) — Менелая, брата цара Агамемнана з Мікен. На няшчасце, багіня прыгажосці і кахання Афрадыта паабяцала Алену Парысу — сыну траянскага цара Прыама. Яна прымусова закахала Алену ў Парыса, і пара закаханых збегла ў Трою. Славуты і найбольш аўтарытэтны у Грэцыі Агамемнан быў раз’юшаны прыніжэннем брата. Ён арганізаваў паход грэчаскіх цароў на Трою, каб вярнуць Алену.