Мікола Шкялёнак - Беларусь і суседзі

Дык калі сярод інтэлігэнцыі можна спаткаць «тутэйшых», няма дзіва, калі яны ў значна большай колькасьці спатыкаюцца ў вёсцы або горадзе. А ўжо сам факт існаваньня «тутэйшае» інтэлігэнцыі паказвае, што да гэтага зьявішча ня можна падхадзіць лёгкадумна.

Наступна, калі сялянская або гарадзкая маса падчырквае сваю «тутэйшасьць», ня можна казаць, што з гледзішча нацыянальнае сьведамасьці яна зьяўляецца зусім безкалёрнай. «Тутэйшая» маса цалкам сьведама адгараджвае сябе ад нацыянальнасьці расейскай, польскай або якойсь іншай. Ужо гэты нэгатыўны бок у вызначэньні сваёй нацыянальнасьці мае вялікае значэньне. Але слова «тутэйшы» мае i пазытыўны зьмест. Яно не тасуецца масай да кажнага, хто прыплёўся ў край i тут жыве. Яно азначае толькі такога жыхара, які зьяўляецца ў поўным сэнсі слова аўтахгонам краю, які зросься з краем i зьяўляецца яго гаспадаром. Ці можна казаць, што даўнейшыя назовы беларускіх плямёнаў як крывічы, дрыгавічы, радзімічы i г.д. маюць глыбейшы сэнс ад слова «тутэйшы»? Або, скажам, назовы польскіх ці ўкраінскіх плямёнаў? Назоў «тутэйшы» ў палякаў або расейцаў выклікае да сябе таму грэблівае адношаньне, што «тутэйшыя» ня хочуць прызнавацца да польскасьці або расейскасьці. Дзеля гэтых прычын «тутэйшыя», з гледзішча нацыянальнае сьведамасьці, стаяць бязспрэчна вышэй ад тых беларусаў, каторыя сваю нацыянальнасьць азначаюць паводле веры. Гістарычна гэты тэрмін такжа зьяўляецца зразумелым. Ведама, што беларусы да канца XVII ст. жылі сваім гаспадарственным жыцьцём i нацыянальна былі цалком сьведамымі, падчыркваючы сваю розьніцу з палякамі i расейцамі. Калі ж беларусы згубілі свае гаспадарства i амаль дзьве сотні гадоў знаходзіліся ў духовай i фізычнай няволі (утрата сваёй інтэлігэнцыі i прыгон), яны забыліся аб сваёй нацыянальнасьці, аднак шматвяковае самастойнае жыцьцё, відавочна, пакінула свае сьляды ў форме пачуцьця сваёй нацыянальнай апрычонасьці ад суседзяў. Маса ня ведала свайго нацыянальнага назову, сваёй мінуўшчыны, але дасканальна ведала, што яна не зьяўляецца ані польскай, ані расейскай ці якойсь іншай. Таму i паўстаў назоў «тутэйшы» на азначэньне адвечных гаспадароў тутэйшай зямлі. A калі разросься беларускі нацыянальны рух i масы «тутэйшых» знайшлі ў ім адбіцьцё сваёй нацыянальнае індывідуальнасьці, тлумачэньне сваёй мінуўшчыны, сваіх патрэб, яны шырокім рэчышчам уліліся ў гэты рух i зьмянілі свой назоў «тутэйшы» на «беларус», «беларускі».

З гэтых разважаньняў бачым, што «тутэйшасьць» зусім не зьяўляецца аж настолькі ўжо паняцьцем прымітыўным, як думаюць некаторыя. Спатыкаюцца «тутэйшыя» i сярод інтэлігэнцыі, a самы гэты назоў з гледзішча азначэньня нацыянальнасьці зусім ня ёсьць такім ужо беззьмястоўным. Ён добра аддае нацыянальную апрычонасьць «тутэйшых» з боку нэгатыўнага («не паляк, не расеец, ні хто іншы») ды мае даволі глыбокі пазытыўны сэнс (адвечны жыхар гэтага краю, яго гаспадар).

Па гэтых увагах вернемся цяпер да пытаньня, шляхам пашырэньня якой асьветы «тутэйшыя» могуць быць нацыянальна асьвядомлены? Адразу для нас робіцца ясным, што ані асьвета польская, ані расейская ня могуць быць асьведамляючым нацыянальна дзейнікам, бо само паняцьце «тутэйшасьці» паўстала як проціўстаўленьне да польшчыны або расейшчыны! «Тутэйшасьць» зусім ня ёсьць tabula rasa, на якой першы лепшы можа без перашкод напісаць сваю нацыянальнасьць. Гэта паняцьце азначыла дакладна тое рэчышча, якім мае цячы нацыянальнае асьведамленьне, a нават азначыла яго сутнасьць. «Тутэйшыя» могуць зрачыся свайго назову толькі на карысьць тае нацыянальнасьці, у якой знойдуць сябе. Гэткай нацыянальнасьцю для ix ёсьць нацыянальнасьць беларуская. Усе сьвядомыя беларусы гэта тыя ж «тутэйшыя», толькі асьвечаныя, г.зн., ведаючыя мінуўшчыну i сучаснасьць, патрэбы i мэты «тутэйшых». Калі ўсе «тутэйшыя» асьвядомяцца ў гэтым сэнсі, яны аўтаматычна будуць лічыць сябе беларусамі. I наадварот, пакуль «тутэйшыя» ня будуць ведаць, хто такія беларусы, яны будуць проціўставіцца нават ім! I гэткае іхняе становішча будзе зусім правільным. Бо калі б «тутэйшыя», ня ведаючы, хто такія беларусы, беларушчыліся, тады яны маглі б лёгка палянізавацца або русыфікавацца, а гэткае зьявішча было б надта небясьпечным для беларускага руху. Значыцца, толькі асьвета беларуская можа нясьці «тутэйшым» нацыянальнае сьведамленьне. Польшчына або расейшчына ня могуць ix асьведаміць, г. з. адкрыць ім, хто яны. Чужая асьвета можа толькі спалянізаваць або зрусыфікаваць адзінкі, так як можа спалянізаваць ці зрусыфікаваць беларуса, літоўца, немца i інш. Правільнасьць гэтай спасьцярогі пацьвярджае i рэчаістасьць. У той час, калі з разьвіцьцём беларускага нацыянальнага руху мільёны тутэйшых назвалі сябе беларусамі, толькі адзінкі ix спалянізаваліся або зрусыфікаваліся. Дык ня кажная асьвета можа прычыніцца да нацыянальнага асьведамленьня «тутэйшых», a толькі асьвета беларуская. I таму мыляюцца тыя чужыя «культуртрэгэры», якія, лічучы «тутэйшых» у сэнсі нацыянальным нулём, намагаюцца шырыць між імі сваю культуру ды яшчэ выводзяць з «нацыянальнай прымітыўнасьці» тутэйшых свой «маральны» абавязак да пашыраньня гэтай чужой культуры! Гэткая «асьветная» акцыя чужых культуртрэгэраў ёсьць супярэчнай з сутнасьцю самога паняцьця «тутэйшасьці» i зьяўляецца толькі грубым ламаньнем ды нішчэньнем душы «тутэйшага». Напасьледак скажам некалькі слоў аб тым, як павінна беларускае грамадзянства адносіцца да «тутэйшых». За прыкладам чужынцаў часта i сярод беларусаў можна заўважыць грэблівы i лёгкадумны пагляд на гэта пытаньне. Падобнае становішча ёсьць недапушчальным з боку беларускага. Трэба ведаць, што «тутэйшасьць» згуляла нязвычайна вялікую ролю ў жыцьці беларускага народу, бо яна абараніла беларускую нацыянальнасьць ад зьнішчэньня ў найгразьнейшым пэрыёдзе яе існаваньня. Дзякуючы «тутэйшасьці» беларускі народ пратрываў гэты час у сваёй гісторыі i дачакаўся адраджэньня, пры якім зьнішчэньне беларускай нацыі ёсьць ўжо немагчымым. Вялікая шкода, што мы так мала ведаем аб «тутэйшасьці» і не маем ніякіх прац на гэту тэму, а ўжо вялікім грэхам з боку беларускага было б успомненае лёгкадумнае адношаньне да гэтага дзейніка, так дасканальна консэрваваўшага беларускую нацыю. За «тутэйшых» беларусы абсалютна ня маюць чаго стыдацца i павінны сьмела аб ix гаварыць, а нават гардзіцца, бо праяў гэты ёсьць доказам жывучасьці беларускага народу i яго прыроджанага розуму. Дык гістарычна рэч бяручы, ацэнка «тутэйшасьці» беларусамі павінна быць толькі пазытыўная. А як трэба аднесьціся да «тутэйшых» у сучаснасьці, калі побач з імі разьвіваецца сьведамы беларускі рух? Ці магчыма таляраваць гэты праяў тады, калі ўжо беларускі рух можа пахваліцца вялікімі здабыткамі, калі «тутэйшасьць» як бы замінае разьвіцьцю беларускага руху? У прынцыпе на гэта пытаньне трэба адказаць, што беларусы павінны імкнуцца да «ліквідацыі» тутэйшасьці. Аднак, у залежнасьці ад абставінаў, тактыка тут павінна быць розная. Там, дзе сярод «тутэйшых» ёсьць досыць беларускіх сілаў i магчымасьцяў, там трэба весьці беларускую асьведамляючую акцыю «поўнай парай». У тых жа «тутэйшых» асяродках, дзе беларусы, з прычын, ад волі іхняй незалежных, ня могуць весьці асьведамляючай акцыі, дзе не даходзіць ніякае беларускае друкаванае слова, там тактыка беларуская павінна быць іншай. Там неабходна падтрымоўваць «тутэйшасьць», проціўставіць яе чужым нацыянальным уплывам. У гэткіх асяродках «тутэйшасьць» i ў сучаснасьці павінна згуляць тую ж ролю консэрватара беларускай нацыі, якую згуляла ў гісторыі. «Тутэйшасьць» трэба падтрымоўваць там датуль, пакуль ня зьявяцца магчымасьці беларускай працы ў гэтых асяродках.