Мікола Шкялёнак - Беларусь і суседзі

У канцы сваёй працы праф. Доўнар-Запольскі, сумуючы выснавы, кажа, што гісторыя беларускага народу ёсьць бліскучым доказам існаваньня яго гаспадарственнай самастойнасьці, яго вырабленай стагодзьдзямі культуры, літаратуры, этнографічнай i языковай апрычонасьці. Упорыстае-ж змаганьне беларускага народу за сваю нацыянальнасьць сьведчыць аб жывучасьці, пругкасьці i здольнасьці яго да ўсебаковага разьвіцьця.

Гэтак выглядае сынтэза беларускай гісторыі паводле глыбокага яе дасьледчыка праф. М. Доўнар-Запольскага. Апрача ўспомненых вышэй засьцярогаў, да яе нічога ня можна дадаць. З прыемнасьцю трэба толькі адцеміць, што беларускія гісторыкі ў сваіх досьледах пайшлі па шляху паказанаму гэтым вялікім нашым вучоным, якога справядліва можна назваць бацькам беларускае гісторыі, як навукі.

Карыстаючыся з аказіі, падаём, што Мітрафан Доўнар-Запольскі да расейскае рэвалюцыі быў прафэсарам Кіеўскага Унівэрсытэту імя сьв. Ўладзіміра, a калі ў БССР у Менску паўстаў Беларускі Дзяржаўны Унівэрсытэт, ён перанёсься сюды. Аднак, калі ў БССР пачалася русыфікацыя, маскоўскія ўлады высялілі яго з Беларусі. У вапошніх гадох Масква загадала перачыркнуць дасюлешнія працы беларускіх гісторыкаў, як шкодныя. Гісторыю Беларусі маюць напісаць маскоўцы, або іхнія найміты, у якой мае быць даказана, што беларускі народ толькі тады пачаў «шчасьліва» разьвівацца, калі трапіў пад Расею. Гэтае «шчасьлівае» разьвіцьцё ён заўдзячвае апецы «старэйшага брата» — вялікага расейскага народу. Аб гэтых новых «асновах» да гісторыі Беларусі шырака піша між іншым «Літаратура i мaстацтва». Гэта новая «гісторыя» Беларусі павінна зьмясьціцца ў рамах агульна-расейскае гісторыі i мае быць доказам адзінасьці імкненьняў народаў СССР, а так жа палітычнае i культурнае перавагі «старэйшага брата»—расейскага народу. Аляксандра Неўскі, цар Іван ІІІ, Петра І маюць быць i героямі Беларусі.

Гэтак мае быць «перароблена» наша гісторыя, каб быць у згодзе з камуністычна-расейскай палітычнай доктрынай. Трэба адзначыць, што нават царскі рэжым не адважваўся на падобны цынізм.

Тэрмін гэты добра ведамы беларускаму грамадзянству. I ня толькі беларускаму. Нашыя суседзі, палякі i расейцы, такжа часта яго ўжываюць. Слова «тутэйшыя» мае азначаць тых жыхароў-беларусаў нашага краю, якія не патрапяць адказаць, да якой нацыянальнасьці сябе залічаюць. Калі гэтакіх жыхароў пытаюцца, хто яны — палякі, расейцы, літоўцы, — даецца адказ: «мы не палякі, не расейцы i не літоўцы, мы «тутэйшыя». Той, хто пачуе гэткі адказ, праймаецца грэблівасьцю або літасьцю да людзей, якія гэтак дзіўна азначаюць сваю нацыянальнасьць. Таму тэрмін гэты прыймаецца як доказ адсутнасьці нацыянальнага пачуцьця ў «тутэйшых» i вельмі нізкай ступені іхняга культурнага разьвіцьця. «Тутэйшых» гатовы зраўняць нават з якімісь дзікімі плямёнамі, каб гэтаму не перашкаджала адносна высокая ступень іхняе матэр'яльнае культуры, з гледзішча якой «тутэйшыя» ня розьняцца ад тых, што ўмеюць назваць сваю нацыянальнасьць. Лічучы «тутэйшых» у сэнсі нацыянальным безкалёрнай масай, бальшыня тых, што з імі зтыкаліся, выказвае думку, што толькі шляхам пашыраньня асьветы з «тутэйшых» можна будзе зрабіць сьведамую нацыянальную масу. I наадварот, кажуць, быццам чалавек, атрымаўшы нейкую асьвету, не ўспамінаючы ўжо аб сярэдняй i вышшай, ніколі ня будзе называць сябе нацыянальна «тутэйшы». Нейкая асаблівая грэблівасьць лучыцца з гэтым словам, грэблівасьць, якой ня чуецца, прыкладам, адносна тых аўтахтонаў нашага краю, каторыя сваю нацыянальнасьць азначаюць, скажам, паводле веры.

Бязумоўна, асьвета можа вельмі прычыніцца да нацыянальнага асьведамленьня «тутэйшых». Але ня кожная асьвета... Расейцы i палякі пашыралі i шыраць, прыкладам, між «тутэйшымі» сваю асьвету i падсоўваюць ім свае нацыянальныя пашпарты, аднак «тутэйшыя» астаюцца «тутэйшымі». Можа, толькі адзінкі з ix «самаазначыліся» нацыянальна i зрабіліся палякамі або расейцамі. Але маса асталася тая самая, чужая для расейцаў і палякоў. Каб выясьніць нашую думку, што ня кажная асьвета можа нацыянальна асьведаміць «тутэйшых», трэба спыніцца над сутнасьцю самога паняцьця «тутэйшасьці», бо яно зусім ня ёсьць такое простае, як гэта на першы пагляд магло б здавацца.

Наўперад трэба сказаць, што «тутэйшыя» спатыкаюцца ня толькі сярод сялянскай або мяшчанскай масы, але i сярод інтэлігенцыі, і, як ня дзіўна, часта з вышэйшай адукацыяй! Афіцыяльная дэклярацыя сваёй нацыянальнасьці, скажам, як польскай, часта яшчэ нічога не даказвае! Я нядаўна спаткаў старога унівэрсытэцкага калегу, з якім разгаварыўся на тэму нацыянальнасьці нашага краю. З гутаркі, між іншым, выясьнілася, што гэтая асоба, асыстэнт унівэрсытэту, з дактаратам, маючая 45 гадоў жыцьця i зьлягка пасівеўшыя валасы, увесь час блыталася ў вызначэньні свае нацыянальнасьці. На пытаньне, чым гэта тлумачыцца, асыстэнт i доктар выясьніў так: «Я аўтаматычна дэкляраваўся паляком, дзе было трэба, a ў душы лічыў сябе заўсёды «тутэйшым». Пазьней я задумаўся над тым, які нацыянальны зьмест трэба ўлажываць у паняцьце «тутэйшы» i прышоў да вываду, што найбліжэйшым да яго ёсьць не паляк або расеец, a толькі беларус. Таму ў вапошніх часох я назваў сябе беларусам, з чаго меў вялікія прыкрасьці». Думаю, шмат хто з беларусаў спатыкаўся з гэткімі праявамі «тутэйшасьці» сярод лічучых сябе палякамі або расейцамі. Моцныя сьляды гэтай «тутэйшасьці» можна было заўважыць y «Przegl№dzie Wileсskim» ды i ва ўсіх «краёўцаў». A ці ж уся творчасьць Адама Міцкевіча ня сьведчыць аб «тутэйшасьці» яго душы? Наагул, як правіла, можна сказаць, што шмат у каго з тутэйшых аўтахтонаў, нягледзячы на атрыманую асьвету i пададзеную чужую нацыянальнасьць, дзесьці на дне душы блытаецца «камплекс тутэйшасьці», які пры аказіі дае аб сабе знаць.