Уладзімір Арлоў - Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (862-1918)

Беларускія землі афіцыйна называліся «вызваленымі ад расейскага прыгнёту», але на сапраўднае адраджэнне нашай дзяржавы гэта было падобна мала. Створаны Часовы ўрад мусіў падпарадкоўвацца імператарскім камісарам. За абяцанне аднавіць Вялікае Княства Напалеон вымагаў стотысячнага войска і велізарных паставак фуражу і харчу. Апрача новых падаткаў, ён запатрабаваў заплаціць у ягоную казну і ўсе старыя даўгі цару. Пачаліся бясконцыя рэквізіцыі. Сяляне марна чакалі скасавання прыгону, патрыёты Вялікага Княства - магчымасці адбудовы дзяржавы.

Французскі імператар вёў сваю буйную гульню.

Роўна праз месяц пасля Вільні ён уступіў у Віцебск. Нягледзячы на цяжкія страты ды ваенныя няўдачы пад Кобрынам, Мірам і Полацкам, Банапарт прайшоў ад памежнага Нёмана сотні вёрстаў і набыў пяць мільёнаў новых падданых. Усведамленне гэтага дапамагала адпрэчыць думкі і пра частае дэзерцірства, і пра сялянскія бунты, і пра тое, што ў ягоных беларускіх палках замест сотні тысяч жаўнераў у лепшым разе толькі чвэрць гэтага і тым бракуе рыштунку і зброі.

Перад нашэсцем ён казаў маршалам: «Я завяршу кампанію ў Смаленску і ў Менску. У Вільні, дзе ў гэтую зіму будзе мая галоўная кватэра, я займуся ўпарадкаваннем Літвы, якая прагне скінуць з сябе расейскае ярмо. Я не перайду Дзвіны. Рухацца сёлета далей - гэта ісці насустрач сваёй пагібелі». У першы віцебскі дзень ён адшпіліў шпагу, кінуў яе на завалены разгорнутымі картамі стол і абвясціў: «Тут я спынюся, злучу карпусы маёй арміі, дам ёй спачын і вазьмуся за ўладкаванне гэтай краіны. Кампанія 1812 года - закончаная!»

Хто ведае, як павярнулася б кола гісторыі, каб Банапарт папраўдзе спыніўся, прыслухаўся да сваіх прыхільнікаў з Вялікага Княства, даў волю сялянам, як зрабіў гэта ў Варшаўскім герцагстве? Але ў Віцебску напярэдадні дня нараджэння ён прыняў фатальнае рашэнне ісці на Маскву. Былы рэвалюцыйны генерал-рэспубліканец, а цяпер валадар 100-мільённай імперыі страціў пачуццё рэальнасці. Імкненне народаў да незалежнасці мала хвалявала яго: у галаве выспяваў план сусветнага панавання.

Па беларускіх вёсках, пакідаючы за сабой пустыя хлявы і адрыны, гойсалі рэквізатары. Пад выглядам ахвяраванняў французскія жаўнеры забіралі з кожнага двара па два пуды сена і саломы і па пяць - жыта і аўса. У жніўні Напалеон падпісаў новы ўказ аб рэквізіцыях, паводле якога з пяці нашых губерняў Вялікая армія павінна была атрымаць 528 тысяч тон збожжа, 100 тысяч тон аўса і 53 тысячы кароў. Сяляне браліся за косы і сякеры. Перамена ў стаўленні беларусаў істотна блытала Напалеону карты. З Часовага ўрада Літвы выйшаў і загінуў у жніўні пры загадкавых абставінах былы заўзяты банапартыст Аляксандар Сапега, што няраз выконваў асабістыя разведвальныя даручэнні французскага імператара. Перад Барадзінскаю бітвай валадар Эўропы мусіў накіраваць 10 тысяч жаўнераў на дапамогу 12-тысячнаму віцебскаму гарнізону, які партызаны фактычна трымалі ў аблозе.

Восеньскае адступленне былой Вялікай арміі з Масквы хутка ператварылася ва ўцёкі. У кастрычніку-лістападзе расейскія войскі авалодалі Полацкам, Віцебскам, Менскам, Магілевам, Барысавам. Каля вёскі Студзёнкі паблізу Барысава французы з вялікімі стратамі пераправіліся цераз Бярэзіну і бязладна адступалі далей на захад. У мястэчку Смаргонь Напалеон, пераапрануўшыся ў мундзір польскага ўлана, пакінуў сваіх жаўнераў.

Напалеонаўская авантура каштавала Беларусі мільён яе жыхароў, кожнага чацвертага. Адны загінулі ў баявых дзеяннях, другія - ад голаду і пошасцяў. Частка беларускіх палкоў Вялікай арміі, у якіх служылі 25 тысяч нашых суайчыннікаў, была разбітая, частка адступіла і ваявала ў Эўропе - на чужыне і за чужыя інтарэсы.

У выгнанні, на закінутым у акіяне скалістым востраве святой Алены, Банапарт, як сведчаць яго паперы, шмат разоў вяртаўся ў думках на беларускую зямлю. Мы не ведаем, ці раскайваўся ён у тым, што прынёс народам Эўропы незлічоныя няшчасці. Аднак дакладна вядома: на схіле дзён ён лічыў зробленыя ў Беларусі памылкі - не столькі ваенныя, як палітычныя - прычынаю свайго разгрому ў 1812 годзе.

Уладзімір АРЛОЎ

На захопленых Расеяй беларускіх землях не спыняўся нацыянальна-вызвольны рух. Магутным агменем вальналюбных ідэяў і памкненняў быў Віленскі ўніверсітэт. Менавіта там з ініцыятывы студэнтаў Тамаша Зана, Язэпа Яжоўскага, Адама Міцкевіча, Анупрэя Петрашкевіча і Францішка Малеўскага было заснаванае таемнае патрыятычнае таварыства філаматаў, што атрымала свой назоў ад грэцкага слова philomathes (той, хто імкнецца да ведаў).