Уладзімір Арлоў - Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (862-1918)

Пасля падзелаў Рэчы Паспалітай даўняя мара расейскіх цароў здзейснілася: Беларусь на два стагоддзі зрабілася калоніяй. Пры ўсіх яе хібах Рэч Паспалітая перад гібеллю была шляхоцкай рэспублікай, дзе ўжо даволі хутка развіваўся капіталістычны ўклад. У Расеі ж дасягнула вяршыні магутнасці абсалютысцкая феадальная манархія з сярэднявечнымі законамі ці, дакладней, беззаконнем. Тым, хто прывык больш верыць класікам марксізму-ленінізму, нагадаем: Беларусь была захопленая краінай, якую Маркс і Энгельс называлі жандарам Эўропы, а Ленін - турмой народаў.

Кацярына ІІ і яе сын Павел І раздалі ў беларускіх губернях сваім памешчыкам 208,5 тысячы душ «мужеска полу». Па такіх душах лічылі сем'і, а яны мелі ў сярэднім па чатыры-пяць чалавек. Такім чынам, больш за мільён беларусаў зрабіліся прыгоннымі расейскіх памешчыкаў, прычым значная частка гэтых сялянаў раней была асабіста свабодная. Феадальная гаспадарка ў Расеі вылучалася крайняй прымітыўнасцю. Беларускіх сялян, якія ў бальшыні сваёй раней плацілі грашовы аброк, пагналі на паншчыну. Формы прыгону ў Расеі былі больш жорсткія. Якраз пасля першага этапу «ўз'яднання», у 1773-1775 гадах, імперыю трэсла «пугачоўшчына».

Беларускія гарады пазбавіліся магдэбургскага самакіравання і старых гербаў. Дробную шляхту, што не магла давесці дакументамі сваіх правоў, пераводзілі ў падатковае саслоўе. Падаткі ў беларускіх губернях, у адрозненне ад расейскіх, дзяржава да 1811 года збірала не ў асігнацыях, а ў звонкай манеце. Па неафіцыйным курсе 100 папяровых рублёў былі роўныя 22 рублям срэбрам. Значыцца, на нашую зямлю лёг цяжар падаткаў у чатыры-пяць разоў большы, чым у нутраных губернях. Царскі ўрад злачынна выбіраў адсюль золата і срэбра.

На змену расфармаванаму новымі ўладамі прафесійнаму войску Вялікага Княства Літоўскага (ягоных жаўнераў і афіцэраў высылалі на вечнае пасяленне ў Екацярынаслаўскае намесніцтва) прыйшлі невядомыя дагэтуль Беларусі рэкруцкія наборы. У рэкруты бралі маладых здаровых мужчын ва ўзросце ад 19 да 35 гадоў. Мірным часам Пецярбург вымагаў ад 500 душ аднаго жаўнера, у вайну - чатыры, пяць і нават восем. Родныя праводзілі іх, не раўнуючы як на той свет. Да 1793 года рэкруты служылі ўсё жыццё, потым тэрміны абмежавалі «ўсяго» чвэрцю стагоддзя, а наступнае скарачэнне службы - да дваццаці гадоў - адбылося толькі ў 1834-м.

Беларусы рабіліся гарматным мясам у захопніцкіх царскіх паходах.

Расея ніколі не ведала нацыянальнай і рэлігійнай талерантнасці. Беларусаў наагул не прызнавалі за народ, лічылі крыху папсаванымі пальшчызнаю расейцамі. Адпаведнае стаўленне было і да мовы. Продкаў пазбавілі нават права на ўласныя імёны і прозвішчы. Адразу пасля захопу ўсходніх беларускіх земляў царскія пісарчукі пазапісвалі Язэпаў - «Иосифами», Міхасёў - «Михаилами», Тамашоў - «Фомами». Жукі ператварыліся ў «Жуковых», Каты - у «Котовых», Кавалі - у «Ковалёвых»...

Царызм не мог пакінуць без увагі і навучальныя ўстановы. Над некаторымі ўвялі вайсковы нагляд. Новых падданых пазбавілі трохсотгадовага права набываць адукацыю ў замежных універсітэтах. Рабіліся спробы вярнуць тых, хто ўжо вучыўся ў Эўропе. За імі сачылі, чыталі іхную карэспандэнцыю. Такога паняцця, як таямніца ліставання, у імперыі не існавала.

Моваю навучання ў абсалютнай бальшыні беларускіх школ і вучэльняў у першыя дзесяцігоддзі пасля далучэння была польская. Гэта можа здавацца дзіўным, але якраз тады, ужо ў Расейскай імперыі, паланізатары дасягнулі вялікіх поспехаў. У Пецярбурзе лічылі, што на захопленых землях лепей мець справу з аднымі палякамі.

З другога боку, няўхільна набірала абароты русіфікацыя. Не было даверу нават лаяльнаму да Пецярбурга праваслаўнаму духавенству, не кажучы ўжо пра вуніятаў. Святароў-беларусаў пераводзілі ўглыб імперыі, а на вызваленыя месцы адтуль ехалі расейцы, што не ведалі ні мовы, ні мясцовых традыцый і глядзелі на прыхаджанаў як на схізматыкаў. Яны падазрона перачытвалі спісы тутэйшых святых, паніжалі іх у рангах, бязлітасна змагаліся з калядаваннем, купаллямі ды іншымі спрадвечнымі звычаямі.

Каланіяльны стан былога Вялікага Княства Літоўскага змушаў многіх патрыётаў пакідаць радзіму. Сотні беларусаў уступілі ў створаныя ў Мілане касцюшкаўскім генералам Янам Дамброўскім легіёны і ваявалі ў напалеонаўскай арміі супроць Аўстрыі, аднаго з далакопаў Рэчы Паспалітай. Яны марылі, што Напалеон дапаможа Бацькаўшчыне адрадзіцца.

Набліжаўся 1812 год - вайна, якая, з вядомых прычынаў, для Беларусі была зусім не такой, як для Расеі.