Уладзімір Арлоў - Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (862-1918)

Каб узаконіць падзел, на загад імператрыцы ў Горадні склікалі сойм, які ўвайшоў у гісторыю пад назовам «нямога». Пратэстуючы, дэпутаты тры дні маўчалі. Царыцыных назіральнікаў цяжка было збіць з панталыку: яны задаволена абвясцілі, што маўчанне - знак згоды.

Але разарваная на часткі краіна не збіралася пратэставаць толькі маўчаннем. Увесну 1794 года яна выбухнула паўстаннем.

Уладзімір АРЛОЎ

Паўстанне, якое ўзначаліў наш зямляк Тадэвуш Касцюшка, было пратэстам супроць другога падзелу Рэчы Паспалітай і магнатаў, што захапілі ў ёй уладу ў выніку Таргавіцкай канфедэрацыі. Кіраўнікі паўстанцаў імкнуліся адрадзіць незалежнасць дзяржавы ў межах 1772 года, аднавіць прынятую ў 1791 годзе Канстытуцыю і працягваць рэформы.

Следам за Польшчай, дзе паўстанне пачалося 24 сакавіка, у красавіку ўзялася за зброю Беларусь. Тут быў створаны часовы рэвалюцыйны ўрад - Найвышэйшая Літоўская Рада. На нашых землях інсургентамі кіраваў трыццацітрохгадовы палкоўнік Якуб Ясінскі, што належаў да так званых «віленскіх якабінцаў». Ён быў гарачы прыхільнік ідэяў Французскай рэвалюцыі, хацеў знішчыць прыгон, пісаў па-беларуску звернутыя да сялянаў вершаваныя пракламацыі.

Змагары спявалі «Песню беларускіх жаўнераў»:

Напачатку беларускія сяляне чынна дапамагалі рэвалюцыянерам, паверыўшы ў абяцанне часовага паўстанцкага ўрада (Найвышэйшай Літоўскай Рады) скасаваць прыгоннае права. Паўстанцы ўзялі ўладу ў Вільні, Горадні, Берасці, Наваградку, Слоніме, Пінску, Ваўкавыску, Кобрыне, Ашмянах, Лідзе, Браславе.

Але сілы былі няроўныя. Апрача таго, паўстанцкія ўлады нічога не зрабілі дзеля вызвалення сялянаў.

Атрад Міхала Клеафаса Агінскага (ён напісаў не толькі славуты паланез, але і «Марш паўстанцаў 1794 года») спрабаваў прабіцца на Меншчыну, ды быў у чэрвені разбіты. Інсургентам на чале з С.Грабоўскім удалося прасунуцца далей, але ў верасні ў баі пад Любанню яны мусілі капітуляваць.

У стане паўстанцаў пачаліся рознагалоссі.

Касцюшка баяўся абаперціся на просты народ. Яго палохала рэвалюцыйная праграма Якуба Ясінскага і намер таго аднавіць дзяржаўную незалежнасць Вялікага Княства Літоўскага. Адначасова царызм вёў хітрую прапаганду сярод беларускага сялянства, абяцаючы яму забраную ў «паноў-бунтаўнікоў» зямлю. Найвышэйшая Літоўская Рада была абвінавачаная ў сепаратызме й дзеяннях супраць «вуніі братніх народаў» і распушчаная, а Ясінскі зняты з пасады галоўнакамандуючага. Гэта яшчэ больш аслабіла паўстанне, і ў жніўні расейскія войскі занялі Вільню.

Жалезнай хваткай душыла паўстанне рэгулярная, загартаваная ў захопніцкіх паходах армія Аляксандра Суворава. На працягу ўсёй сваёй кар'еры ён аддана служыў жандарскай палітыцы царызму і, дарэчы, не ўдзельнічаў ні ў адной абарончай вайне. Для Расеі ён сапраўды выдатны палкаводзец, для Беларусі - найперш камандзір акупантаў. За здзейсненыя ягонымі салдатамі ў 1794 годзе крывавыя подзвігі Сувораў атрымаў ад імператрыцы Кобрынскую воласць ды іншыя беларускія землі з 13 279 душамі прыгонных сялян. На душы тады лічылася дарослае мужчынскае насельніцтва, значыцца, агулам генерал-фельдмаршал атрымаў у падарунак не меней за 60 тысяч беларусаў.

У лістападзе паўстанне было канчаткова патопленае ў крыві. Да ліквідацыі Рэчы Паспалітай як дзяржавы заставалася ўсяго некалькі месяцаў.

Уладзімір АРЛОЎ

Гэты падзел стаўся гістарычным сконам дзяржавы. Аўстрыя і Прусія захапілі польскія, частку ўкраінскіх і летувіскіх земляў. Расея «прырэзала» сабе ўсю Беларусь і большую частку Летувы і Ўкраіны. Апошні кароль Рэчы Паспалітай Станіслаў Аўгуст ператварыўся ў вязня пецярбургскай цытадэлі і сядзеў па суседстве з Касцюшкам.

Нам доўга і не без поспеху падсоўвалі прыгожую казку пра тое, што Расея, маўляў, ніколі не мела калоніяў. Закласці гэта ў галовы дапамагала адметнасць створанай царызмам каланіяльнай імперыі: яна, у адрозненне, напрыклад, ад Брытанскай, была не заморская, а - кантынентальная. Іначай кажучы, калоніі знаходзіліся побач з метраполіяй. Такая геаграфічная, а часам і этнічная (падабенства мовы, народных традыцый) блізкасць давала магчымасць не толькі маскаваць каланіяльны прыгнёт, але і навязаць паняволенаму народу, апроч усяго іншага, яшчэ і чужую гісторыю, падсунуць яму чужых герояў.