Уладзімір Арлоў - Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (862-1918)

Шмат хто з першых расейскіх рэвалюцыянераў падарожнічаў па Беларусі, праветрываў тут «гвардзейскі душок» на пятнаццацімесяцавых манеўрах пасля паўстання Сямёнаўскага палка. Па полацкіх вуліцах гуляў Міхаіл Лунін, аўтар бліскучага афарызма - «У Расеі два праваднікі: язык да Кіева, а пяро да Шлісельбурга». У Полацку жыў прыяцель Пушкіна пісьменнік Аляксандар Бястужаў-Марлінскі, а ў Віцебску працаваў над праектам сваёй «Канстытуцыі» кіраўнік Паўночнага таварыства Мікіта Мураўёў. Пра дзекабрыстаў (і, зразумела, з вялікай прыхільнасцю) напісана ў Беларусі непараўнана болей, чым, напрыклад, пра паўстанцаў Касцюшкі. Такім чынам сфармавалася думка, што слаўныя сыны Расеі - адначасна і нашы героі. У сапраўднасці ж усё было зусім не так.

Лёс Беларусі і беларускага народа мала цікавіў расейскіх рэвалюцыянераў, якія лічылі царскую імперыю чыста расейскай дзяржавай.

Мікіта Мураўёў у праекце «Канстытуцыі» прапаноўваў падзяліць краіну на федэратыўныя адзінкі накшталт паўночнаамэрыканскіх штатаў, якія ён называў дзяржавамі. Паводле гэтай ідэі, беларускія землі ўключаліся ў дзве дзяржавы: Заходнюю (сталіца Вільня) і Дняпроўскую (Смаленск), якія не мелі аніякіх нацыянальных прыкметаў.

Правадыр і ідэолаг Паўднёвага таварыства дзекабрыстаў Павел Песцель наагул быў прыхільнікам адзінай і непадзельнай Расеі. Пералічваючы далучаныя да імперыі краіны і народы, ён прыгадваў і беларусаў, называючы іх часткаю расейскага «племени» Віцебскай і Магілеўскай губерняў. Пра іншыя гаворка не ішла, бо астатнія населеныя беларусамі губерні дзекабрысты па дамове з польскімі шляхоцкімі рэвалюцыянерамі меліся перадаць у склад Польшчы. Мяжу паміж дзвюма дзяржавамі меркавалася правесці ад Дынабурга (сёння Даўгаўпілс) да Полацка па Дзвіне, потым па рацэ Ўшачы да Бярэзіны, а адтуль па Пцічы ў кірунку да Прыпяці. Чытаючы «Русскую Правду» Песцеля, можна даведацца, што беларусы, аказваецца, не здольныя стварыць сваёй дзяржавы, а таму «должны отказаться от права особой народности». І наагул на абшарах імперыі ўсе павінны быць расейцамі і размаўляць на «общепонятном русском языке». Найменні іншых народаў Песцель без усякіх ваганняў прапаноўваў проста адмяніць.

У снежні 1825 года, праз дзесяць дзён пасля паўстання ў Пецярбурзе, «Ваенныя сябры» сарвалі прысягу цару Мікалаю І у сапёрным батальёне, адной з ротаў якога камандаваў К.Ігельстром, а таксама намагаліся зрабіць гэта ў іншых раскватараваных вакол Беластока часцінах.

Рэвалюцыянераў арыштавалі і аддалі пад суд.

Міхала Рукевіча, Канстанціна Ігельстрома і Аляксандра Вягеліна прысудзілі да пакарання смерцю, якое пасля царскай канфірмацыі было замененае дзесяцігадовай катаргай з далейшым пасяленнем у Сібіры. Браты Ардынскія, Вронскі, Грынявіцкі і Высоцкі атрымалі па пяць гадоў катаргі. Шэраг сяброў таварыства былі накіраваныя ў арыштанцкія роты Бабруйскай фартэцы.

Уладзімір АРЛОЎ

Існуе думка пра адвечную санлівую пакорлівасць нашага народа. Аднак не хто-небудзь, а якраз нашыя продкі на працягу няпоўных ста гадоў пасля захопу Беларусі Расеяй тройчы браліся за зброю, каб вырвацца са смяротных абдымкаў імперыі. Вальналюбны дух паўстанцаў Тадэвуша Касцюшкі і Якуба Ясінскага быў жывы, і ўвесну 1831 года Беларусь следам за Польшчаю зноў паўстала.

Найбольш чынная барацьба ў Беларусі разгарнулася на Віленшчыне, у Ашмянскім, Браслаўскім, Дзісенскім і Вілейскім паветах, а пазней - у ваколіцах Белавежскай пушчы. У кожным павеце выбіраўся паўстанцкі ўрад, камандзір і абвяшчалася мабілізацыя. Трохтысячны шляхоцка-сялянскі аддзел узяў і колькі дзён утрымліваў горад Дзісну. На памежжы Віцебскай і Віленскай губерняў паспяхова дзейнічаў баявы аддзел, створаны дваццаціпяцігадовай графіняй Эміліяй Плятэр - збіральніцай беларускага фальклору, паэткай і рэвалюцыянеркай, якая атрымала званне капітана і была прызначаная ганаровым камандзірам роты паўстанцкага войска.

Асноўная сіла паўстання - шляхта - ваявала пад агульным лозунгам аднаўлення Рэчы Паспалітай у межах 1772 года. Аднак у стане інсургентаў існавалі два крылы: рэвалюцыйнае і арыстакратычна-кансерватыўнае.

Шляхоцкія рэвалюцыянеры на чале з І.Лялевелем выступалі за вызваленчую - супольна з расейскім народам - вайну супроць царызму «за нашу і вашу свабоду». Кансерватары дзейнічалі супярэчліва і нерашуча. Але і адны, і другія пакідалі ўбаку нацыянальныя правы беларусаў.