Уладзімір Арлоў - Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (862-1918)

Царскі ўрад выдаў загад судзіць паўстанцаў-шляхцічаў і пазбаўляць іх маёнткаў. Сялянам, якія добраахвотна вернуцца дадому, абвяшчалася амністыя. Не атрымаўшы ад кіраўнікоў паўстання ніякіх пэўных абяцанняў пра надзяленне зямлёю, сяляне пакідалі шэрагі інсургентаў.

Добра ўзброенае і абвучанае рэгулярнае царскае войска ўжо ў траўні 1831 года разбіла паўстанцаў у Менскай і Віленскай губернях, але барацьба ўзмацнілася на Гарадзеншчыне. Нацыянальны ўрад у Варшаве накіраваў на дапамогу беларускім інсургентам аддзел генерала Д.Хлапоўскага з 820 афіцэраў, унтэр-афіцэраў і інструктараў. Ён злучыўся з 12-тысячным корпусам генерала А.Гелгуда, аднак у чэрвені аб'яднаныя сілы паўстанцаў былі ў ваколіцах Вільні разбітыя. Паўстанцкі генерал Г.Дэмбінскі павёў чатыры тысячы сваіх людзей праз Гарадзеншчыну на захад. У часе гэтага пераходу да яго далучыліся інсургенты Наваградскага і Слонімскага паветаў на чале са шляхцічам Я.Кашыцам. У чэрвені-ліпені іскры паўстання перакінуліся ў Мазырскі, Рэчыцкі і Пінскі паветы, але і гэтыя выступленні былі асуджаныя на няўдачу.

У жніўні расейскія войскі задушылі апошнія агмені змагання.

Улады канфіскоўвалі маёнткі, пазбаўлялі паўстанцаў дваранскіх правоў (у Беларусі адабралі шляхоцтва ў дзесяці тысяч чалавек), ліквідоўвалі навучальныя ўстановы. У 1832 годзе быў зачынены Віленскі ўніверсітэт.

Цяжэйшым рабіўся рэлігійны ўціск.

Падтрымка паўстання беларускім грэцка-каталіцкім духавенствам, у тым ліку манахамі-базылянамі, узмацніла наступ на вуніяцтва. Адначасова з двума полацкімі базылянскімі кляштарамі царскія ўлады зачынілі яшчэ сорак. Імператар Мікалай І з гэтае нагоды заўважыў: «Слава Богу, вот и еще несколько неприятельских крепостей уничтожили».

Адразу пасля паўстання ў Віцебскай і Магілеўскай губернях было скасаванае дзеянне Статута Вялікага Княства Літоўскага. Цар зацвердзіў пастанову пра перасяленне ў Беларусь «выходцев из внутренних губерний, которые принесут с собой в сей край, чуждающийся России, наш язык, обычай, приверженность русских к престолу». На ўсе дзяржаўныя пасады прызначалі толькі расейскіх чыноўнікаў.

Але рэпрэсіі не паставілі народ на калені. Праз тры дзесяцігоддзі ён зноў падняўся на барацьбу.

Паўстанне мела і міжнароднае значэнне. Яно не дазволіла царызму паслаць войскі на задушэнне рэвалюцыі ў Францыі.

Уладзімір АРЛОЎ

Пасля скасавання Полацкай акадэміі, а потым і яе «спадкаемца» - піярскага калегіума расейскія ўлады адчынілі ў старадаўніх езуіцкіх мурах кадэцкі корпус. Афіцыйна такія корпусы былі сярэднімі навучальнымі ўстановамі з ваенным рэжымам, з выпускнікоў якіх камплектаваліся вайсковыя навучальні. На захопленых царызмам землях яны, аднак, выконвалі значна большую ролю, служачы ідэі «русского просвещения, русского патриотизма и русского дела».

Першы набор у корпус складаўся з 54 падлеткаў ва ўзросце ад дванаццаці да чатырнаццаці гадоў. Першым дырэктарам быў удзельнік штурму Полацка ў 1812 годзе генерал-маёр Павел Хвашчынскі, які вызначаўся, між іншага, такім паталагічным антысемітызмам, што меўся перагарадзіць прылеглыя да корпуса вуліцы кратаванымі агароджамі, каб полацкія габраі нават не набліжаліся да кадэтаў. Праграма заняткаў, апрача «фронту», улучала расейскую, французскую і нямецкую мовы, закон Божы, арытметыку, алгебру, геаграфію, гісторыю, чыстапісанне, маляванне, а таксама гімнастыку, фехтаванне, танцы і спевы. Веды ацэньваліся па 12-бальнай сістэме. Кіраўніцтва раіла педагогам звярнуць увагу на правільнасць чытання і маўлення, «так как большинство поступивших детей из губерний белорусских с грубым местным наречием».

Падзеі 1863 года, калі ў Беларусі пачалося нацыянальна-вызвольнае паўстанне, засведчылі, што ў корпусе жыве дух вальнадумства і патрыятызму. Некаторыя кадэты не вярнуліся з калядных вакацый і далучыліся да інсургентаў. За 1863/64 навучальны год з корпуса выбыў 171 выхаванец пры агульнай іх колькасці 289. Большая частка, мяркуючы па афіцыйных справаздачах, пакінула Полацак з прычыны пераводу ў іншыя ўстановы або «по домашним обстоятельствам», «за неуспехи» і «за дурное поведение». Безумоўна, за гэтымі словамі часта хавалася сувязь з паўстаннем. У Пецярбурзе было нават пастаўленае пытанне аб расфармаванні корпуса.

У 1865 годзе Полацкі кадэцкі быў пераўтвораны ў ваенную гімназію, якая праіснавала да 1882-га. Выпускнікі такіх гімназій працягвалі вучобу ў вайсковых навучальнях. Разам з агульнаадукацыйнымі дысцыплінамі ў пералік абавязковых заняткаў уваходзілі шыхтовая падрыхтоўка, плаванне, танцы, спевы, музыка і розныя рамёствы «полезные в смысле педагогическом». У апошнім, сёмым, класе гімназістам выдавалі стрэльбы. Паводле матэрыялу рэвізіі, у першы навучальны год гімназія налічвала 333 выхаванцы ва ўзросце ад дзевяці да васемнаццаці гадоў: 221 праваслаўны, 109 каталікоў, 18 лютэранаў, двое армянаў і адзін мусульманін.