Анатоль Астапенка - Паслухайце нацыяналіста

Успомнiм, што ўяўляла сабой Расiя канца ХIХ-га стагоддзя. Гэта была магутная таталiтарная дзяржава, у якой шавiнiзм быў дзяржаўнай палiтыкай. Усякае iншадумства жорстка падаўлялася. З другога боку, гэты самы час адзначаецца шырокiм нацыянальна-вызваленчым рухам, развiццём нацыянальных культур, моў i асветы. Для афiцыйных улад усякае выступленне нярускiх народаў Расiйскай iмперыi са сваiх нацыянальных пазiцый наносiла чарговы ўдар па ўкаранёнай схеме, сутнасць якой у тым, што Расiя – выратавальнiца ўсiх суседнiх "занядбаных" народаў i што рускiя – гэта нацыя-гегемон. Каб апраўдаць вялiкадзяржаўную шавiнiстычную палiтыку, зняславiць нацыянальныя рухi, у слова "нацыяналiзм" i быў укладзены адмоўны сэнс. З тых часоў склалася i пастаянна навязвалася парадыгма: "Усё нацыянальнае – дрэнна i архаiчна, усё рускае – добра i прагрэсiўна". Характэрна, што тагачасныя iдэолагi i наогул тагачасная афiцыйная пазiцыя былi скiраваныя на ўспрыняцце імперыі, як само сабой зразумелага – "вялікай дзяржавы" і да яе карэннага люду, як да вялікага народа, якому слова "нацыя" зусім не да патрэбы. I, наадварот, да iншых народаў Расiйскай iмперыi – палякаў, беларусаў цi грузiн – тэрмiн "нацыя" стасаваўся толькi ў тым сэнсе, каб падкрэслiць iх непараўнальна меншую значнасць. Таму i ўсялякiя спробы малых народаў адрадзiць сваю дзяржаўнасць жорстка падаўлялiся, а барацьбiтоў за незалежнасць, за права "людзьмi звацца" называлi нацыяналiстамi, укладваючы самы дрэнны сэнс ў гэтае слова.

Бальшавiзм нездарма лёгка прывiўся на тэрыторыi Расiйскай iмперыi. Тут яго iдэi знайшлi спрыяльную глебу i ў першую чаргу яны закранулi нацыянальную праблему. Камунiсты, фанатычна кiруючыся iдэяй злiцця нацый i ўсталявання раю на зямлi, у любых праявах нацыянальнага, нацыянальных iдэй, нацыянальнасцi ўбачылi злейшага ворага сваёй утапiчнай канцэпцыi. I на працяглы час у савецкiм грамадстве быў вынесены прысуд нацыянальнай iдэi i, зразумела, нацыяналiзму. Для прыкладу, у Малой савецкай энцыклапедыi за 1938 г. канцэпцыя расiйскiх дарэвалюцыйных iдэолагаў прымае ўжо такi выгляд: "Нацыяналiзм – палiтыка эксплуататарскiх класаў, накiраваная да ўкаранення нацыянальнай варожасцi i нацыянальных сутыкненняў, да прамога нацкоўвання адной нацыi на другую".

Вобраз ворага, такi ўлюбёны камунiстамi, тут фармулюецца вельмi проста, лiтаральна так: "эксплуататарскiя класы" i "нацыяналiсты" – маўляў, адно i тое ж. I гэты вобраз ворага за гады панавання камунiстаў трывала засеў у свядомасцi людзей.

Далей – болей. Пасля 2-й сусветнай вайны нацыяналiстаў пачалi атаесамлiваць з ... фашыстамi, хаця апошнiя былi носьбiтамi зусiм iншай iдэалогii – iдэялогii Нацыя-нал-сацыялiстычнай партыi Германii i мелi скарочана назву "нацы". А што такое фашызм? У добра вядомай фармулёўцы (БелСЭ) гэта "адкрыта тэрарыстычная частка найбольш рэакцыйнай и агрэсiўнай iмерыялiстычнай буржуазii...крайнi шавiнiзм i расiзм". Як бачым, нават з гэтай савецкай фармулеўкi вiдаць блiзасць тэрмiнаў фашызм i шавiнiзм. Больш таго, я мяркую, што гэтыя iдэалогii, па сутнацi, аднолькавыя, яны адлюстроўваюць адну i тую ж з`яву. Толькi першая – фашызм адносiцца найбольш да гiтлераўскай Германii i некаторых яе сатэлiтаў, а другая – да Расiйскай iмперыi ды камунiстычнага Савецкага Саюза. I нiчога агульнага з гэтымі паняццямі слова "нацыяналiзм" не мае. Наадварот, нацыяналiзм – антыпод фашызму. Я хачу нават сказаць i буду гэта даказваць, што нацыяналiзм – лепшы з набыткаў цывiлiзацыi.

Найбольш грунтоўна даследваў праблему нацыi i нацыяналiзму выдатны расейскi мыслiцель Мiкалай Бярдзяеў. Вось яго словы: "Человек входит в человечество через национальную индивидуальность, как национальный человек, а не отвлеченный человек, как русский, француз, немец или англичанин. Человек не может проскочить через целую ступень бытия, от этого он обеднел бы и опустел бы. Национальный человек – больше, а не меньше чем просто человек...". I далей: "Национализм есть положительное благо и ценность, как творческое утверждение, раскрытие и развитие индивидуального народного бытия. Но в этом индивидуальном образе раскрывается всё человечество". (Судьба Росии, Москва, 1918 г.).

У гэтых радках сканцэнтравана ўся сутнасць нацыяналiзму. Менавiта ў адасобленым вобразе раскрываецца ўсё чалавецтва. Багацце чалавецтва менавiта ў разнастайнасцi i сталасцi нацый, як i багацце асобнага народа ў каларытнасцi, разнастайнасцi яго iндывiдуумаў. Толькi пры ўмовах iснавання раўнапраўных, творчых i сталых нацый магчымы iх партнёрскiя адносiны, саюзы i аб'яднаннi. Такiм шляхам ужо iдзе ўся Заходняя Еўропа. I таму шлях да касмапалiтызму – праз крышталiзацыю асаблiвасцей. Іншымi словамi, усяленскае мае сэнс толькi праз iндывiдуальнае.