Сакрат Яновіч - Пад знакамі Арла й Пагоні

Паявілася ў тую пару шмат мэмуараў, успамінаў зь перажытага. Ян Цадроўскі з Пагоста ці Самуіл Маскевіч з Сэрвача, што каля Карэлічаў, пакінулі маляўнічыя праўдзівыя апісаньні. Адораныя літаратурнымі здольнасьцямі, засталіся ў нашай гісторыі як польскамоўныя аўтары. Гэтыя ды іншыя змагары за ўтрыманьне Вялікага Княства Літоўскага прэзэнтавалі сабою адметныя індывідуальнасьці, якім сардэчна балела душа, калі бачылі ўпадак Бацькаўшчыны. Іх варта перакладаць сёньня на беларускую мову, каб далучаць новыя імёны, запушчаную спадчыну да сучаснай нацыянальнай сьвядомасьці.

Старабеларускае слова ўпарта не выходзіць з культурнага ўжытку да самага канца бурлівага веку. Яно ярка праявіцца ў знакамітых сатырах, як у Прамове Мялешкі альбо ў грамадзка-палемічным Лісьце да Абуховіча. Знамянальнае тое, што служыць ужо не рэлігійнай тэматыцы, а сьвецкай, чыста палітычным мэтам.

Няма патрэбы асабліва прыгадваць тую праўду, што XVII стагодзьдзе прынесла Вялікаму Княству Літоўскаму страшэнную катастрофу, зь якой яно ніколі не паднялося. Швэдзкая акупацыя не была такой грабежніцкай, як маскоўская. У культуры закончылася ўсё поўным заняпадам: былі разагнаныя школы, спаленыя бібліятэкі, зруйнаваныя друкарні, узятыя ў палон і вывезеныя майстры ды вучоныя. У 1686 годзе Рэч Паспалітая падпісала з Масквою гэтак званы Вечны мір, цана якога аказалася высокая (між іншым, давялося адрачыся ад Смаленшчыны й паўночнае паласы Белай Русі, ня кажучы ўжо пра падзел Украіны й перадачу Кіева). Непараўнальна менш было разрабаванае Каралеўства Польскае, па якім прайшоўся толькі адзін акупант, і пры тым не такі дзікі. У асноўным захавала яно свой цывілізацыйны патэнцыял і магло памагаць сфэдэралізаванай зь ім Літве ў адбудове гаспадаркі ды адміністрацыі. Гэта фактычна й завяршыла вядомую нам палянізацыю баярскага народу (сялянскі элемэнт не лічыўся як нешта важнае). Нельга забываць і пра яшчэ адзін істотны фактар згаданага працэсу: царскія дыпляматы ў перамовах дамагліся запісу ў трактаце наконт заступніцтва Масквы за праваслаўнымі ў Рэчы Паспалітай, што на практыцы ўчыніла зь іх падазроную ў дзяржаўнай неляяльнасьці стыхію. У такім псыхалягічна-палітычным становішчы грамадзянскі давер і кар’ера гарантаваліся, як няцяжка здагадацца, выключна дзеячам каталіцкага веравызнаньня, нават не вуніятам. Царква была пераўтвораная ў інструмэнт інтрыгаў і дывэрсіяў супроць Варшавы, што не магло не давесьці да хуткае яе дэградацыі ў жыцьці Рэчы Паспалітай, як сілы, за якою стаіць варожая дзяржава. Ня дзіва, што неўзабаве зьніклі апошнія праваслаўныя роды вяльможаў: выратоўваючы свае пазыцыі, яны перахрышчваліся.

Маскоўская палітыка ня раз заб’е цьвік у труну беларускай культуры.

Акрамя міту пра крамлёўскіх вызваліцеляў ды абаронцаў — ёсьць і ня меней зьедлівая мана, зь якою нялёгка змагацца, бо даўняя яна, звыкліся мы зь ёю проста ад калыскі. На ўвазе маецца славутая пастанова Варшаўскага сойму аб пераводзе — галоўным чынам — судовага справаводзтва ў Літве на польскую мову, што было вырашана ў 1696 годзе. Расейская прапаганда й частка служачых ёй вучоных інтэрпрэтавалі гэта як акт ліквідацыі пад прымусам старабеларускай пісьмовай мовы, дадаючы да гэтага й намёкі на нейкія карныя санкцыі за карыстаньне ёю ў публічным ужытку... Можна на гэта адказаць прымаўкаю нашых продкаў: Ня вер каню ў дарозе, а маскалю ў хаце. Праўда выглядала ня вельмі сэнсацыйна: калі сто гадоў назад у канцылярыі Льва Сапегі ўсяго кожны шосты дакумэнт складваўся па-польску альбо на латыні, дык цяпер, пад канец шалёнага XVII веку, цяжка было знайсьці й пісара, які б добра здолеў фармуляваць акты на старабеларускай мове. У 1696 годзе не было забароны беларушчыны, быў толькі сьцьверджаны сапраўдны стан яе ўжо мінімальнага распаўсюджаньня, разуменьня службовымі людзьмі, сярод якіх нямала наехала запрошаных з Польшчы. Памятайма: Літва страціла палову насельніцтва

Гінула старажытная Літва, а праз стагодзьдзе потым прапала й Польшча. У эпоху ўпадку старабеларускае дзяржаўнасьці кідаюцца ў вочы прынамсі два капітальныя парадоксы. Першы зь іх — гэта заціханьне культурнай мовы народу якраз у пару, калі дасягнула яна свайго росквіту, стабілізацыі ў граматычных правілах. Характэрнае тое, што перастала прыбываць у ёй палянізмаў. Мова, абапершыся на сваю ўнутраную сілу, сталася выказьнікам духа айчыны. Для прыкладу кажучы, ідэнтычны лёс спаткаў і братнюю нам чэскую мову, хоць значна раней разьвітую, але заняпаўшую аж да народнага забыцьця пасьля пераможнае нямецкае інвазіі ў выніку мілітарнае катастрофы Чэхіі пад Белаю Гарою ў 1620 годзе.