Сакрат Яновіч: Пад знакамі Арла й Пагоні

Разгляд культурных ды палітычных фактаў, якія так густа адбываліся паміж старабеларусамі й старапалякамі на працягу XVI стагодзьдзя, аказваецца, мае асноўнае значэньне для зразуменьня далейшых падзеяў гэтага гістарычнага часу ў нашым рэгіёне Эўропы.

Напачатак трэба зрабіць некалькі заўвагаў. Гаворым — Вялікае Княства Літоўскае ў эпоху Скарыны, Гусоўскага, Буднага, забываючы дарэшты, што тады ўяўляла яно сабою тэрыторыю, на якой сёньня бачым шэраг дзяржаваў між Расеяй і Польшчай, ад Чорнага мора да Балтыйскага. І характэрна, што цывілізацыйным ядром таго велізарнага Княства была пазьнейшая Беларусь, арэал паміж Нёманам, Дзьвіною й Дняпром. Ускраінныя землі (мала асвоены стэп) не давалі істотнай сілы, а няблага разьвіты патэнцыял Галіччыны здаўна прыналежаў Польскаму Каралеўству, быў анэктаваны яшчэ Казімірам Вялікім. Гаспадарчая магутнасьць палякаў канцэнтравалася ў басэйне Віслы. Магістральны шлях, злучаючы дынамічную Поўнач зь ня менш актыўным закарпацкім Поўднем, дзейнічаў, нібы гігантычны комін: несьціхана гудзела ў прывісьлянскай паласе каньюнктураю, праз гданскі порт прапускалася безьліч тавараў, прадуктаў, сыравіны. Княства ж ня мела „свайго Гданска”, і не валодала цалкам ніводнай зь вялікіх рэк: вусьці Дзьвіны, Нёмана, Дняпра знаходзіліся ў чужых, прычым варожых, руках. Нарошчваньне сілы, немагчымае бяз лучнасьці з кантынэнтальнымі рынкамі, праходзіла ва ўмовах быццам бы закаркаванае бутэлькі. Гэта таму ў Познані была гандлёвая факторыя купецкага дому Скарынічаў з прыдзьвінскага Полацка, хоць, здавался б, куды бліжэй і таньней было б ім завесьці свае гешэфты ў Рыгу... Але Рыгу трымалі немцы, потым швэды, а за дняпроўскімі разьлівамі сядзелі васалы Турцыі, крымскія татары. Тым часам Маскоўская Русь прабралася да заходнеэўрапейскага бізнэсу праз Архангельскую бухту, вылупіўшыся зь неабсяжных абшараў Вяліканоўгарадзкай рэспублікі, па-бандыцку зьніштожыўшы яе. Наступнымі на чарзе гэтай Іванавай арганізацыі былі Прыбалтыка й Вялікае Княства Літоўскае. Так мы даходзім да векапомнае даты 1569 году, да гэтак званай Люблінскай вуніі, у выніку якой узьнікла супольная дзяржава — Рэч Паспалітая Абодвух Народаў. Гэта быў канец імпэрыі старабеларусаў: Вільні не хапала сродкаў, каб адбівацца ад цара Грознага й ад Вялікага Стэпу. Паны літоўскія плакалі на люблінскім замку, падпісваючы ў прысутнасьці апошняга дынаста, Жыгімонта Аўгуста, акт фэдэрацыі, адрачэньня ад поўнае незалежнасьці й ад Украіны. Але ня мелі яны выйсьця, калі не хацелі страціць усяго.

Затым — царкоўная вунія ў Берасьці ў 1596 годзе была ўжо простым наступствам і зьявілася праз пакаленьне ад тае люблінскае міждзяржаўнае карпарацыі.

У старабеларускай літаратуры знаходзім зоркага сьведку тых падзеяў, палітыка й літаратара Хведара Еўлашоўскага. Захаваліся ад яго занатоўкі, названыя дыярыюшам альбо дзёньнікам. Гэты дакумэнт нашае пісьмовасьці цікавы найперш тым, што напісаны ён беларуска-польскім жаргонам, які адлюстроўвае тагачасную культуру мовы літоўскай эліты. Еўлашоўскі жыў і дзейнічаў на Наваградчыне, у самым цэнтры роднай стыхіі. Дасьледнікі ягонае творчасьці налічылі каля чатырохсот розных палянізмаў у слоўнікавым складзе. Большасьць зь іх паўтараецца таксама ў іншых аўтараў, што сьведчыць аб некаторай нарматыўнасьці гэтых запазычаньняў у тагачасным пісьме. Вось яны, для прыкладу: едэнасты замест адзінаццаты, зэмдляць замест абамлець, іздэбка замест хатка, одэрваць замест адлучыць, пэлны замест поўны, тэн замест той, ленкаць замест палохацца, рэнка замест рука, тысянца замест тысячы, вятр замест вецер, вяра замест вера, прыврацаць замест вяртаць; цо замест што, і да гэтага падобнае. Наўрад, ці Еўлашоўскі адчуваў макаранічнасьць сваіх тэкстаў. Амаль равесны яму паэт Ян Казімір Пашкевіч, несумненны патрыёт, зьмясьціў у адным з рукапісных сьпіскаў Статута Вялікага Княства Літоўскага свой, таксама, можна сказаць, паўпольскі верш:

Што мы даведваемся з гэтых цытатаў? Моцныя ўплывы польскай культуры ў Беларусі пашыраліся ня ў выніку ўтварэньня Рэчы Паспалітай у той памятны 1569, у апагей Рэнэсансу, але яшчэ ў гаснучае Сярэднявечча. І другая важная канстатацыя: Літва, апынуўшыся ў арбіце эўрапейскага жыцьця, натуральным чынам, проста непазьбежна, пераймала духоўныя й матэрыяльныя здабыткі саюзнай зь ёю Польшчы, раней увайшоўшай у заходні сьвет. Падобную цану заплаціць у пятроўскі час і Расея, і то да такой крайнасьці, што нават ейныя паэты дрэнна размаўлялі па-расейску, а зь міністраў цара Аляксандра І толькі Міхаіл Сперанскі кеміў нейк гэтую мову.