Сяргей Чыгрын - Беларуская Беласточчына

У кнігу „Творы” Хведара Ільяшэвіча, што выйшла ў Маладзечне, складальнік яе Міхась Казлоўскі ўключыў лепшыя вершы паэта з трох паэтычных зборнікаў, а таксама некалькі твораў другой паловы 30-х гадоў і эміграцыйных вершаў. Эміграцыйны цыкл — вельмі сумны, у ім адчуваецца туга, якую перадаў паэт вершамі аб прыродзе, аб раскіданай маладосці, аб сябрах і сваяках:

Адначасова ў эміграцыйных вершах ёсць іскрынкі надзеі на светлую будучыню, надзея, што ў Беларусі „зацвіце заўтра новая маладосць”. Дарэчы, роднай Беларусі Хведар Ільяшэвіч прысвяціў шмат сваіх паэтычных радкоў. У адным паэт не баіцца за сваю Радзіму, бо „яна, працоўная, прачнулась”, у другім — „зноў, Беларусь, у тваіх безьбярэжжах восень элегію ціха складае”, у трэцім — „з-над палёў, дзе дым сьцелюць Беласток і Супрасьль, аж да слуцкіх пшаніцаў калосьсе шуміць”, у чацвёртым — „жніўнёвая ўжо Беларусь адцьвіла у кустох счырванелых”, а ў пятым ужо — „доля твая — недацьветы, Беларусь дарагая мая!”

У гады вайны Хведар Ільяшэвіч узначальваў Беларускае аб’яднанне ў Беластоку, супрацоўнічаў з газетай „Новая дарога”. Але пісаў ён значна менш, чым у 20-30-я гады. У „Новай дарозе” з’яўляліся сяды-тады яго артыкулы пра М. Забэйду-Суміцкага, Ф. Аляхновіча, Ул. Жылку і іншых беларусіх дзеячаў культуры. Але і пад імі ён не ставіў свайго прозвішча, а падпісваў крыптанімам М. Д. У 1944 годзе Хведар Ільяшэвіч назаўсёды развітаўся са сваёй Радзімай, пераехаўшы жыць у Заходнюю Германію, дзе праз чатыры гады яго не стала.

Выхад у Маладзечне маленькай кніжачкі „Твораў” Хведара Ільяшэвіча — гэта даніна яго светлай памяці.

2000

Новая кніга гісторыка-біяграфічных нарысаў, роздумаў і літаратурных партрэтаў майго сябра з Маладзечна гісторыка літаратуры, краязнаўца і выдаўца Міхася Казлоўскага мае назоў “Галасы разбуджаных птушак”. У ёй 330 старонак і 76 фотаздымкаў, многія з якіх друкуюцца ўпершыню.

“Галасы разбуджаных птушак” — плён працы Міхася Казлоўскага за апошнія пяць гадоў. Як сказана ў анатацыі кнігі, у ёй аўтар распавядае пра навучальныя ўстановы Маладзечна, Радашковіч, Вілейкі, расказвае пра лёсы слаўных, але забытых дзеячаў былой Заходняй Беларусі, змяшчаецца іх ліставанне, даецца разгорнуты малюнак змагання за нацыянальныя правы беларускага народа.

І гэта сапраўды так. Аўтар вельмі цікава, далікатна, шчыра, на падставе новых знаходак, знаёміць тых, хто цікавіцца гісторыяй і каго хвалюе лёс нашай Бацькаўшчыны і яе знакамітых людзей з жыццём і творчасцю Аляксандра Уласава, Янкі Быліны, Адама Більдзюкевіча, Браніслава Туронка, Івана Козела, Адольфа Клімовіча, Вольгі Таполі, Рамана Семашкевіча, Генадзя Каханоўскага, Пётры Мірановіча і многіх іншых невядомых і малавядомых людзей нашай зямлі..

Апісваючы лёсы знакамітых беларусаў Заходняй Беларусі, аўтар не мог абыйсці і тых, хто нарадзіўся ці звязаў свой лёс з Беласточчынай. “Настаўнік” — так назваў адзін з артыкулаў кнігі Міхась Казлоўскі. І прысвечаны ён памяці Віктара Піліпавіча Казлоўскага, які быў для аўтара кнігі дзядзькам Віцем ці проста Піліпавічам. Але гэта быў надзвычайна разумны, адукаваны і чулы чалавек. У свой час ён скончыў Маладзечанскую гімназію імя Тамаша Зана, вучыўся ў Віленскай беларускай семінарыі. Яго настаўнікамі былі Франук Грышкевіч і Станіслаў Грынкевіч (абодва нарадзіліся на Беласточчыне). У канцы 1944 года Віктара Казлоўскага арыштавалі органы НКВД. І сядзеў ён у Мінску на Валадарцы не абы з кім, а са сваімі настаўнікамі Франуком Грышкевічам і Станіславам Грынкевічам. Вось як апісвае пра гэта Міхась Казлоўскі: “Аднойчы, як вялі на чарговы допыт, Франук Грышкевіч выскачыў у лесвічную пралётку. Так закончылася жыццё гэтага славутага паэта, вучонага, настаўніка. А было яму крыху больш за сорак. Перад адступленнем немцаў сябры параілі яму паехаць за мяжу. Адмовіўся. “Перад сваім народам я ні ў чым не вінаваты”, — быў адказ. Памыляўся. Віна яго была ў тым, што празмерна любіў Беларусь і свой народ, а такое не даравалі. Вельмі мужна вёў сябе ў турме Станіслаў Грынквіч, адзін з лідэраў Беларускай хрысціянскай дэмакратыі, аўтар шматлікіх літаратуразнаўчых, філасофскіх і медыцынскіх кніг, доктар –псіхіятар, які ў час вайны працаваў у Віленскай беларускай настаўніцкай семінарыі. Яго дапытваў сам міністр Дзяржбяспекі БССР Цанава. Кожны раз, вяртаючыся ў камеру, Грынкевіч гаварыў Віктару Казлоўскаму: “Мне, як спецыялісту, было б вельмі цікава назіраць, як паводзіць сябе чалавек у экстрымальных сітуацыях, каб не было так страшна”. Рэч у тым, што ў час допытаў яму выдзіралі жмутамі бараду, якая паспела адрасці ў турме, ставілі на доўгія гадзіны па стойцы “Зважай!”, садзілі на ножку табурэткі, змяшчалі ў карцэр, білі, тапталі, адным словам, здзекваліся, як маглі. А недзе ў пачатку 1945 года выклікалі на чарговы допыт, і назад у камеру ён ужо не вярнуўся”.