Міхась Чарняўскі - Бронзавы век нa тэpытopыі Беларусі

Бурштынавыя гузікі з-за сваёй крохкасці не заўсёды надаваліся для зашпільвання вопраткі, асабліва верхняй. Таму, відаць, часта яны служылі звычайнымі ўпрыгожаннямі, нашытымі на вопратку або галаўны ўбор. Больш надзейнымі былі касцяныя i медныя шпількі. Касцяныя рэчы ў зямлі захоўваюцца дрэнна i таму толькі вядома, што, напрыклад у сярэднедняпроўцаў, ужываліся малаточкападобныя шпількі.

Каралі i асобныя падвескі найчасцей сустракаюцца ў жаночых пахаваннях, i ў асноўным ix насілі на шыі, Аднак, мяркуючы па месцазнаходжанні, ix таксама нашывалі на вопратку, галаўныя уборы, паясы i нават абутак. Рабілі з розных падвесак i пранізак i бранзалеты. I нарэшце такім жа чынам іншы раз аздабляліся футляры медных вырабаў — сякераў, нажоў, кінжалаў.

Надзвычай прыгожа выглядалі медныя аздобы. Начышчаныя да бляску, яны павінны былі звяртаць на сябе асаблівую ўвагу.

Акулярападобнымі меднымі падвескамі ўпрыгожвалі сябе сярэднедняпроўцы. Падобныя меліся ў ix i скроневыя кольцы. Бранзалеты вырабляліся з круглых або чатырохвугольных у сячэнні стрыжняў. Падобныя, але значна большыя па памерах былі i грыўні, якія насілі на шыі. Нa сярэднедняпроўскіх могільніках знойдзены асабліва прыгожыя густоўныя грыўні з шырокіх пласцін з плаўна звужанымі канцамі, якія па краях часам арнаментаваліся кароткімі насечкамі. Некаторыя грыўні насілі разам з бурштынавымі падвескамі.

Пачынаючы з сярэднебронзавага веку медных аздобаў выраблялі больш. Асабліва шмат бьшо ў насельнікаў тшцінецкіх i сосніцкіх стаянак бранзалетаў, сярод якіх сустракаліся шматспіральныя бранзалеты з закручанымі канцамі, экземпляры гладкія з раздзеленымі канцамі i падобныя вырабы з канцамі злучанымі. Некаторыя бранзалеты мелі арнаментаваныя насечкі або нарэзы, якія часам утваралі складаныя ўзоры. Калі бранзалетамі ўпрыгожвалі запясці, то пальцы — пярсцёнкамі з медзі, якія паміж сабой адрозніваліся толькі па спосабу замацавання канцоў. Але некаторыя пярсцёнкі маглі выкарыстоўвацца i як скроневыя кольцы, якімі ўпрыгожвалася прычоска або галаўны ўбор. Як i ў ранняй бронзе, i ў пазнейшыя часы таксама існавалі медныя каралі.

У сярэдняй бронзе з'яўляюцца медныя шпількі, невядомыя раней. Маючы утылітарнае прызначэнне, як запінкі для вопраткі, яны адначасова былі i аздобай. Усе шпількі мелі вострыя іголкападобныя стрыжні i галоўкі: грыбападобныя, скручаныя ў спіраль, плоскія ромбападобныя з набіваным арнаментам.

* * *

На стаянцы Асавец IІ знойдзены абломкі выразна прафіляванага гаршка, аздобленага na шыйцы частымі гарызантальнымі паскамі адбіткаў абматакага шнура. Ніжэй гэтага арнаменту на пукатым корпусе гаршка кароткімі адбіткамі таго ж шнура былі выгравіраваны дзьве чалавечыя постаці. Адна выява захавалася амаль поўнасцю, ад другой засталіся толькі галава i рука. Фігуры схематычныя, аднак яны даволі ўдала перадаюць абрысы чалавечага цела — галава, шырокія мужчынскія плечы, сагнутыя ў локцях рукі, торс. Асавецкая знаходка не адзіная на нашай: тэрыторыі. Выява чалавека i качкі знойдзена на неалітычным гаршку з Юравіч Калінкавіцкага раёна. Манера i стыль паказу чалавечых выяў на гэтых знаходках паміж сабой падобныя. Відаць, i ў эпоху бронзы захаваліся i далей развіваліся даўнія мастацкія традыцыі.

Прымаючы пад увагу, што паўночнабеларуская культура дасягнула свайго росквіту ў бронзавым веку, шмат якія знаходкі мастацкіх вырабаў гэтага перыяду на тарфянікавых стаянках Віцебшчыны—драўляныя i касцяныя выявы людзей, звяроў i птушак — могуць датавацца бронзавым векам.

Рэлігія ў бронзавым веку, як i ва ўсе першабытныя часы, грунтавалася на анімізме — веры ў існаванне духаў i душ, волі якіх нібыта падлягаюць усе навакольныя прадметы i з'явы. Важнае месца ў такіх уяўленнях займаў культ продкаў. Найбольш яскрава гэта вера ў духоўнае праяўлялася у пахавальных абрадах. Нашы продкі верылі, што i пасля смерці людзі будуць жыць «на тым свеце», паляваць на дзічыну, лавіць рыбу, займацца земляробствам i жывёлагадоўляй, вырабляць крамянёвыя i каменныя прылады працы, плавіць медзь i бронзу, мужчыны — ваяваць, жанчыны — займацца хатняй гаспадаркай i гатаваннём стравы. Карацей кажучы, уяўлялася, што смерць — гэта як бы працяг зямнога жыцця ў новай форме. Таму нябожчыкаў клалі ў магільныя ямы ў позе сну — скурчанымі i на адным з бакоў, побач складалі разнастайныя рэчы — прылады працы, зброю, глінянае начынне з ежай, упрыгожанні. Нават ставіліся ў магілах разнастайныя збудаванні, якія былі падобны на жыллё. Лічылася, што, перайшоўшы ў свет духаў, душа памёршага можа дапамагаць або шкодзіць жывым суродзічам. Таму яе стараліся задобрыць рознымі дарункамі, магічнымі рытуаламі. Асабліва знатныя члены роду (правадыры, славутыя воіны) пасля смерці, на думку тагачасных людзей, станавіліся духамі-ахоўнікамі цэлага роду або племені.