Міхась Чарняўскі - Бронзавы век нa тэpытopыі Беларусі

У бронзавым веку на тэрыторыі Беларусі працягваў існаваць першабытна абшчынны лад, аднак развіццё земляробства i жывёлагадоўлі, пачатак апрацоўкі металаў, далейшае распаўсюджванне абмену выклікалі значныя змены ў грамадскім жыцці, якія выявіліся ў першую чаргу ў складванні i развіцці патрыярхальных адносін у родзе, у парушэнні былой маёмаснай роўнасці, калi ў руках асобных родаў або нават сем'яў канцэнтраваліся багацці.

Лічыцца, што жывёлагадоўля развілася з палявання, калі раненых звяроў або ix дзіцянят прыносілі ў паселішчы i там прыручалі. Затым перайшлі i да мэтанакіраванага развядзення жывёл у хатніх умовах, выгадаваўшы з цягам часу ix свойскія пароды. Такім шляхам мужчына-паляўнічы адначасова станавіўся i жывёлаводам. Прымітыўнае земляробства ўзнікла са збіральніцтва пладоў i насення дзікіх раслін, якім займаліся пераважна жанчыны.

Але з далейшым развіццём земляробства, асабліва ляднага, калі была неабходна мужчынская сіла пры высякайні лесу i пры ўзворванні i баранаванні глебы з дапамогай прыручанага i выгадаванага мужчынам вала, значэнне мужчыны i ў гэтым важнейшым гаспадарчым занятку першабытнага чалавека было надзвычай вялікае. Выплаўка меднай руды i выраб металічных рэчаў узніклі, як мы ужо ведаем, у пэўнай ступені з крэмнездабываючай справы — занятку зноў жа мужчынскага. Адпаведна гэтаму i першымі металургамі, што пацвярджаюць i матэрыялы пахаванняў, сталі мужчыны.

Жывёлагадоўля i земляробства часам давалі лішкі прадуктаў, якія можна было абмяняць на што-небудзь іншае з іншапляменнікамі. Тым больш для абмену надаваліся металічныя вырабы. Усё гэта прывяло да таго, што мужчына i ў справе абмену адыгрываў значную ролю. A ўспомнім яшчэ паляванне — занятак амаль выключна мужчынскі, ды i рыбалоўства, a калі тут яшчэ дадаць абарону жыцця i маёмасці членаў роду ад непрыяцельскіх пасягненняў, то куды ні кінь — а без мужчыны не абысціся. Такім чынам, мы бачым, што ў бронзавым веку надзвычай вырасла роля мужчыны ў жыцці роду i племені. Канешне, у пэўнай ступені вырасла i значэнне жанчыны, але яе асноўныя намаганні цяпер накіроўваліся на хатнія справы. Праўда, без жаночых рук не магло абыходзіцца збіральніцтва. З развіццём тых жа земляробства i жывёлагадоўлі ў абавязкі жанчыны дабавіліся захоўванне i размол зерня, даенне кароў, авечак i коз, гатаванне ў гаршках разнастайнай мясной i расліннай ежы, прадзенне, ткацтва i шыццё вопраткі з тканіны. На плячах жанчыны ляжаў асноўны клопат па вырошчванню i выхаванню дзяцей. Нарэшце жанчына выконвала важнейшую функцыю ў прадаўжэнні роду — нараджала дзяцей. I ўсё ж у бронзавым веку лёс дабрабыту роду, а часам нават i яго існаванне залежалі ў першую чаргу ад заняткаў мужчынскіх.

Адпаведна з ростам гаспадарчага значэння мужчыны вырастала яго роля ў жыцці грамадскім. Асноўная ўлада ў родзе i племені пераходзіць да мужчын. Яны пачынаюць адыгрываць асноўную ролю як члены рады старэйшын, як военачальнікі, светары, вандроўныя купцы.

Такім чынам, калі раней у здабыванні ежы мужчыны i жанчыны займалі роўнае становішча, a ў грамадскім жыцці жанчына-маці як галава сям'і i аб'ядноўваючая сіла пэўнага калектыву іграла вядучую ролю, то ў эпоху бронзы ў гаспадарчым i грамадскім жыцці першынство перайшло да мужчыны.

Цяпер мужчына, уступаючы ў шлюб, не пераходзіў у род жонкі, а, наадварот, забіраў яе да сябе. З'яўляючыся ўласнікам жывёлы i збожжа, мужчына быў зацікаўлены перадаць усё ў спадчыну сваім дзецям, i ў першую чаргу сынам. У сувязі з гэтым лічэнне роднасці пачало весціся не толькі па жаночай, але i па мужчынскай лініі. Такім чынам не толькі эканамічна, але i палітычна складваецца патрыярхат (патрыярх — галава роду) як сукупнасць зканамічных, грамадскіх i ідэалагічных адносін.

Асаблівая роля мужчыны выяўляецца i ў археалагічных матэрыялах. Так, на могільніках бронзавага веку мужчынскія пахаванні звычайна займалі цэнтральнае, лепшае становішча, часта яны мелі i багацейшы інвентар. У некаторых выпадках побач з мужчынскім шкілетам ляжаў шкілет жанчыны. Гэта сведчыць пра рытуальнае забойства жонкі або рабыні.

У бронзавым веку пры занятках земляробствам i жывёлагадоўляй, і асабліва пры вырабе металічных прыладаў працы, работу можна было выконваць невялікімі чалавечымі калектывамі — найчасцей сем'ямі. Атрыманыя прадукты асобныя сем'і імкнуцца пакінуць у сваіх руках, адпаведна з гэтым такія чалавечыя калектывы спрабуюць распаўсюдзіць сваю ўласнасць i на сродкі вытворчасці. Такім чынам, развіццё эканамічнай самастойнасці сям'і ўнутры роду паступова падрывала прынцыпы калектывізму.