Міхаіл Чарняўскі - З глыбінь тысячагоддзяў

Крэмень быў асноўнай сыравінай для вырабу прылад працы. Таму яго залежы з'яўляліся як бы своеасаблівымі стратэгічнымі пунктам!, дзе стараліся пасяліцца розныя плямёны. Напрыклад, багатае на крэмень сярэдняе цячэнне Шчары i Зальвянкі, таму тут i шмат старажытных паселішчаў.

Некаторыя асабліва багатыя крамянёвыя залежы былі аб'ектамі дамаганняў розных, часам варожых між сабою, плямёнаў. Тут часта адбываліся ўзброеныя сутычкі, таму тубыльцы, наадварот, стараліся трымацца чым далей ад такіх неспакойных раёнаў. Яскравы прыклад таму — крэмнездабываючыя шахты на Poci каля Краснасельскага пасёлка ў Ваўкавыскім раёне. Хоць у ix ваколіцах i знойдзена мноства майстэрань па апрацоўцы крэменю, але слядоў сталых пасяленняў сустракаецца мала.

Паселішчы чалавека каменнага веку былі невялікія — некалькі наземных жытлаў або паўзямлянак i ям для харчовых запасаў. Калі дазваляў рэльеф мясцовасці, то межы паселішча з цягам часу перамяшчаліся. У такіх мясцінах знаходкі рассеяны па вялікай плошчы, якая іншы раз займае некалькі гектараў. На некаторых невялікіх грудках або на мысах каля вусцяў рэчак жыццё працягвалася няспынна часам цэлыя тысячагоддзі. Таму тут утварыўся тоўсты i насычаны знаходкамі культурны пласт.

Найбольш магутны пласт, які сустрэлі археолагі ў Беларусі на помніку каменнага веку, знаходзіцца паблізу стаянкі Асавец у Бешанковіцкім раёне. Гэты пласт дасягае ў таўшчыню амаль паўтара метра.

Палеалітычны чалавек, мусіць, не быў асабліва пераборлівым у час палявання i здабываў усё, што бегала, поўзала, плавала i летала. Але заўсёднай марай старажытнага паляўнічага быў мамант. Калі аглядаеш безліч цэлых i патрушчаных костак гэтай жывёліны на палеалітычных стаянках, разумеет, што дапамагло выжыць нашым продкам у суровых умовах ледавіковага часу. Мамант — гэта гара смачнага мяса, якая дасягае 2500 кілаграмаў. Яго шкурамі накрывалі жыллё. З костак маманта будавалі сцены памяшканняў. Косткі ж гэтай жывёлы ішлі i на паліва. З ix выраблялі розныя прылады працы.

Мамант вонкава быў вельмі падобны на сучаснага слана, але меў надта густую i доўгую бурага колеру поўсць. Магутныя іклы — біўні дасягалі часам даўжыні болей як З метры. У гарбе, які знаходзіўся на спіне, жывёліна назапашвала на зіму тлушч.

На сённяшні дзень у Беларусі вядома каля 150 мясцін, дзе сустрэліся косткі маманта, пераважна зубы i біўні. Цэлыя ж шкілеты трапляюцца надзвычай рэдка. Вядома, што ў 189З годзе быў знойдзены шкілет маманта каля вёскі Сухары Магілёўскага раёна, але ў пісьмовых крыніцах значыцца, што першы на нашых землях шкілет маманта быў адшуканы ў 1589-1604 гадах у Міры (цяпер Карэліцкі раён). Ён быў змешчаны ў мясцовым касцёле, мабыць, паказваўся парафіянам як шкілет нейкага «грэшніка» або «дапатопнай жывёліны».

У Сібіры ва ўмовах вечнай мерзлаты сустракаюцца не толькі шкілеты, але нават трупы мамантаў. Найболь.ш вядомая знаходка была зроблена ў 1900 годзе на рацэ Бярозаўцы, прытоку Калымы. Труп, хоць i праляжаў у зямлі некалькі тысячагоддзяў, але так добра захаваўся, што экспедыцыйныя сабакі з апетытам узяліся за мамантаў хобат, i людзі ледзь паспелі ix адагнаць. Цяпер бярозаўскі мамант знаходзіцца ў Ленінградзе, у заалагічным музеі.

Безумоўна, старажытныя людзі маглі знаходзіць замёрзлыя трупы загінуўшых жывёлін, рассякаць ix на часткі i прыносіць для спажывання ў паселішча. Але цяпер на паселішчах пад час раскопак пераважна сустракаюцца косткі маладых мамантаў, часам ва ўзросце 1-2 гадоў. А гэта значыць, што асноўным сродкам здабывання мамантавага мяса было паляванне. Стараліся паляваць на меншых ды слабейшых, бо паспрабуй ты забіць каменем або дзідай дарослага маманта, гэтага волата з тоўстай шкурай i магутнымі мышцамі.

Пры раскопках познепалеалітычнага паселішча на Сожы, каля вёскі Бердыж, былі знойдзены рэшткі 50 мамантаў, на стаянцы каля вёскі Юдзінава Бранскай вобласці — болей 100, а каля Пжэдмосця ў Чэхаславакіі — каля 1000 жывёлін.

Паўстае пытанне: а можа маманты не самі вымерлі ў канцы палеаліту са змяненнем клімату, можа ix вынішчыў чалавек?

У мезаліце i неаліце лясы ўжо распаўсюдзіліся спрэс.

Лес быў асноўным карміцелем нашага далёкага продка. У ім ён збіраў ягады, грыбы, плады дзікарослых дрэў i кустоў. Лес даваў чалавеку драўніну для жылля i розных вырабаў хатняга ўжытку, дровы для вогнішча, але галоўнае — дзічыну. У гэты час палявалі на самых розных звяроў. Напрыклад, у позненеалітычным пласце аднаго з тарфянікавых паселішчаў Віцебшчыны былі знойдзены косткі зубра, тура, лася, высакароднага аленя, касулі, дзіка, мядзведзя. Найчасцей здабычай паляўнічага станавіўся лось, шмат мяса давала i паляванне на дзіка. Забівалі i звяроў , якія мелі добрае футра — барсукоў, куніц, выдраў, баброў. Мяркуючы па тым, што на паселішчы знойдзены косткі гэтых жывёлін, ix мяса часам таксама ўжывалі ў ежу. У адваротным выпадку не было б сэнсу цягнуць усга здабычу дахаты, калі шкурку можна было зняць у лесе, а тушку кінуць.