Міхаіл Чарняўскі - З глыбінь тысячагоддзяў

У максімальную стадыю свайго існавання ледавік заняў усю плошчу сучаснай Беларусі i нават прасунуўся па даліне Дняпра далей на поўдзень, ажно да месцазнаходжання сённяшняга Днепрапятроўска. I вось на гэтай мяжы, на адносна йёплых геаграфічных шыротах ледавік дасягнуў той раўнавагі, пры якой яго прырост паспяваў раставаць. Да таго ж велізарны ледавік, што пакрыў значную частку паўночнага паўшар'я, утоымліваў у сабе такое мноства вільгаці, што клімат зрабіўся вельмі сухім i сам ледавік пачаў «задыхацца», не маючы для свайго росту ападкаў. I, растраціўшы ўсю сваю сілу, ён пачаў паступова адступаць.

Каля 150 тысяч гадоў таму назад пачалося пацяпленне, i мяжа ледавіка пачала паступова адсоўвацца на поўнач. Але гэтае адступленне не было раўнамерным. Як толькі выпадалі халаднейшыя перыяды, лёд зноў ішоў у наступ. Але чарговае пацяпленне вызваляла з-пад яго ўлады велізарныя плошчы тэрыторыі. I так паўтаралася неаднаразова, аж пакуль уся паверхня, якую займае сучасная Беларусь, не вызвалілася з-пад ледазіковага палону.

Зямля з адкладзенымі на ёй пяском, глінай i жвірам, што пакідаў адступаючы ледавік, праз пэўны час пакрывалася расліннасцю. Гэта былі пераважна разрэджаныя бярэзнікі, сярод якіх часам пракідаліся хвоі i яліны. Ніжэйшыя мясціны зарасталі хмызняком з карлікавых бярозак, з вольхаў i вербаў. Паміж зараснікамі распасціраліся вялікія ўчасткі зямлі з тундравай або стэпава-тундравай расліннасцю.

З пацяпленнем клімату ўсё большае месца ў лесе пачала займаць яліна, а затым i хвоя. У больш паўднёвых раёнах выраслі дубы, вязы, ліпы i грабы.

У эпоху рыскага абледзянення ва ўмовах халоднага клімату існаваў своеасаблівы жывёльны свет, характэрны як для тундры — паўночныя алені, мускусныя авечкабыкі, пясцы, палярныя мышы; стэпу i лесастэпу — дзікія коні, тушканчыкі, суслікі; так i лясныя жывёлы — высакакародныя алені, бурыя мядзведзі, дзікі, расамахі, бабры i г. д. Сустракаліся тут таксама ваўкі, лісіцы, зайцы. Шмат было мамантаў i валасатых насарогаў. Сярод птушак сустракаліся палярныя совы, белыя курапаткі. Летам прыляталі i больш цеплалюбівыя — качкі, гyci.

Вось такі клімат, раслінны i жывёльны свет сустрэў чалавек, калі ён упершыню ў далёкім мінулым пранік на тэрыторыю сучаснай Беларусі.

He паспеў першабытны чалавек асвоіць яе поўдзень, як зноў пачалося пахаладанне. Прыйшлі ў рух ледавікі далёкай Скандынавіі і, як белая пачвара, папаўзлі яны на поўдзень. Так 80-90 тысячагоддзяў таму назад пачалася эпоха апошняга абледзянення, якое вучоныя называюць вюрмскім або валдайскім.

Апошні ледавік здолеў дасягнуць толькі паўночных абласцей сучаснай Беларусі, але яго халодны подых адчуваўся на ўсёй яе тэрыторыі. Вечная мерзлата скавала зямлю. Зноў утварыліся тундра, лесатундра i халодныя стэпы. Раслінны i жывёльны свет быў такі ж, як i ў час папярэдняга абледзянення.

Паступова зноў пацяплела, i каля 14 тысяч гадоў таму назад ледавік адступіў з тэрыторыі Беларусі, а праз некалькі тысячагоддзяў растаў i ў Скандынавіі. Пачалася пасляледавіковая эпоха... На месцы шматмятровай лёдавай тоўшчы засталіся крутабокія ўзгоркі ды безліч азёр, на дне многіх з якіх яшчэ захоўваліся велізарныя адорвені лёду. I толькі з далейшым пацяпленнем яны расталі канчаткова.

Уся пасляледавіковая эпоха атрымала ў геалогіі назву — галацэн. У сваю чаргу ён падзяляецца на ранні (10 000-7 000 гадоў назад), сярэдні (7000-3300 гадоў назад) i позні галацэн (3300 — i аж да нашых дзён).

Сярэдні каменны век (мезаліт) прыпадае на ранні галацэн, а новы каменны век (неаліт) па часу займае амаль увесь сярэдні галацэн.

У раннім галацэне адбывалася паступовае пацяпленне клімату. У пачатку эпохі былі распаўсюджаны бярозавыя i бярозава-хваёвыя лясы, з цягам часу ўсё больш пашыраюцца хваёва-шыракалістыя змешаныя лясы.

У першую палову сярэдняга галацэну клімат на тэрыторыі Беларусі стаў цёплы i вільготны. Тады сярэднегадавая тэмпература была вышэйшая на некалькі градусаў, чым цяпер.

Мяккія кароткія зімы, гарачыя з частымі дажджамі летнія месяцы спрыялі росту хваёва-шыракалістых лясоў з падлескам.

Відавы склад старажытнага лесу вызначаецца шляхам аналізу дрэвавага пылку i насення, якое адклалася ў тарфяніках, Такія аналізы праведзены ў многіх кутках нашай рэспублікі. Таму мы сёння можам дакладна ўявіць характар лясоў нават у паасобных раёнах. Земляробства на тэрыторыі Беларусі ў неаліце толькі пачыналася, лясы не высякаліся, i тыя даўнія краявіды ўяўлялі суцэльнае зялёнае мора, a ўзгоркі былі як застыглыя хвалі. У той час вельмі многа было хвойнікаў. Асабліва вялікія масівы складалі яны на Палессі, а пад сучаснымі Гомелем i Гродна хвоя займала пераважную большасць лясоў.